Wezenlijke momenten

Schrijver en denker Virginia Woolf (1882-1941) onderzoekt in het essay ‘Een schets van het verleden’ momenten van inzicht: ‘moments of being’, oftewel: ‘wezenlijke momenten’. Elke dag bestaat grotendeels uit ‘onbewust bestaan’, maar af en zijn er van die afzonderlijke momenten van ‘bewust bestaan.’ 

Woolf geeft verschillende voorbeelden uit haar jeugd, zoals het moment dat ze in de tuin in St. Ives naar een perk met bloemen bij de voordeur kijkt en beseft: ‘Dit is het geheel’. En een moment waarop ze als kind vecht met haar broer Thoby en denkt: ‘Waarom een ander mens bezeren?’ Het zijn momenten die met een schok gepaard gaan. Overweldigende momenten, die soms eindigen in een toestand van wanhoop - als zij ontdekt dat mensen elkaar pijn doen - of juist een moment van voldoening geven, zoals in het geval van de bloem. Dit soort plotselinge schokken ervaart ze ook als volwassene. Het zijn momenten die haar laten zien dat “achter de mist een patroon schuilgaat”; ze onthullen een achterliggende orde, waarmee wij allemaal verbonden zijn. 

Waarom het ene moment uit haar vroege jeugd een uitzonderlijk moment werd en het andere niet, valt niet te verklaren. “Waarom ben ik zoveel dingen vergeten, waarvan je zou zeggen dat ze veel gedenkwaardiger moeten zijn geweest dan de dingen die ik me herinner?” vraagt Woolf zich af. Zij stelt zich het verleden voor als een brede laan die achter ons ligt. Ze zou willen dat er een instrument bestaat waarmee je je ervaringen uit het verleden als het ware kunt aftappen: “I shall fit a plug into the wall; and listen in to the past.”

Wezenlijke momenten in films

Films geven je de mogelijkheid een wezenlijk moment te ervaren via het verhaal van een ander. De eerste keer dat ik ‘Paris, Texas’ zag, was dat voor mij het moment waarop Travis na al dat stilzwijgen toch het woord neemt. Of het moment waarop hij zijn zoon Hunter voor het eerst ziet. Daarnaast zet een film een schijnwerper op scènes die in het echte leven makkelijk verdwijnen in de mist van ‘onbewust bestaan’. Een alledaags moment waarop Travis de afwas doet, wordt een uitzonderlijk moment dankzij het camerawerk, de belichting, het geluid, de kleuren. Nu ik de film meerdere keren zag, viel me op hoe al die scènes die verstopt lagen onder een deken van ‘onbewust bestaan’, me deze keer de adem benamen. Een schok teweegbrachten. Het waren de scènes met Walt.

De broer

De liefde en zorgzaamheid die Walt laat zien als hij zijn broer uit de woestijn oppikt en een hand op zijn schouder legt, de manier waarop hij Travis vertelt over diens zoon Hunter, de toon waarop hij vanuit een telefooncel Hunter vertelt over Travis, ‘your real dad’, de wijze waarop hij de super 8-filmpjes erbij pakt, die een blik uit het verleden bieden, toen iedereen nog gelukkig was. De romantische liefde tussen Travis en Jane was van een idylle in een nachtmerrie ontaard. Maar deze liefde van Walt voor zijn broer was er gewoon. Ook na al die jaren afwezigheid. Ook als het betekent dat hij Hunter, voor wie hij een vader was geworden, weer los moet laten.

Wat blijft onbewust bestaan en welke momenten worden wezenlijke momenten in je leven? Wezenlijke momenten zijn niet af te dwingen: ze overkomen je en het hadden ook andere momenten kunnen zijn. Je kunt je leven niet opnieuw leven om te zien welke andere momenten het hadden kunnen zijn. Je hebt ook geen toegang tot het verleden met een instrument, waarmee je dat verleden kunt aftappen. Maar je kunt wél een film in meerdere levensfases bekijken en afwachten wat voor wezenlijk moment deze nieuwe kijkervaring teweeg zal brengen.

Wat betekent het om, zoals de ambtseed sinds dit jaar luidt, ‘in het belang van de samenleving te werken’? Hoe moet je omgaan met gewetensbezwaren bij het uit te voeren beleid? Waar is er ruimte voor tegenspraak binnen het overheidsapparaat? En wat is daarmee een goede overheid? Met bijdragen van Marcia Luyten, Afshin Ellian en Donald Loose, en een voorwoord van Ilja Leonard Pfeijffer.

Je kunt het boek hier bestellen: https://isvw.nl/product/de-vierde-macht/

Het Kralenspel is in feite een filosofische onderzoeksmethode, die put uit het socratisch gesprek, de ideeënleer van Plato en (in mindere mate) de deugdenleer van Aristoteles. Jos Kessels heeft het spel bedacht en doorontwikkeld in De jacht op een idee (2009), Spelen met ideeën (2012) en in talloze oefeneningen in organisaties. Het doel: komen tot een idee, een principe of beeld waarmee je verder kunt in een lastige persoonlijke of werksituatie. Het is een onderhoudend spel met speelse en creatieve elementen: dat werd tijdens het toernooi duidelijk. Maar het is tegelijkertijd ook ernst, omdat er iets ‘op het spel’ staat. 

Vier niveaus
De methode bevat negen denkstappen, verdeeld over drie niveaus, die volgens Kessels elk een eigen taal hebben: die van de feiten (logos), van het persoonlijke gevoel (pathos) en van de kunst van het bepalen van het juiste midden (ethos). De denkstappen (of ‘plaatsen’: topoi) vormen samen een compacte, samenhangende redenering en leiden tot het richtinggevende idee op het vierde niveau.

Het begint op niveau 1, waar je de situatie beschrijft zoals jij die vanuit de ik-persoon beleeft. Daarna bepaal je in een zin het ‘hittepunt’: Toen (…) voelde ik (…), dacht ik: (…) en deed/wilde ik (…). Vervolgens schets je de ‘ontwikkeling’ van de situatie als er niets zou veranderen en welke vraag daar concreet uit voortkomt.  

Dan ga je naar niveau 2, waar je in drie stappen drie persoonlijke facetten onderzoekt: de risico’s en bedreigingen die je vreest (‘buik’), welke strijd je moet en bereid bent te leveren (‘hart’) en welke hogere idealen er op het spel staan (‘hoofd’): de zogenaamde boodschap van de goden die je wordt ingefluisterd. Als het goed is, liggen na het doorlopen van deze eerste zeven stappen de belangrijkste onderdelen van de kwestie op tafel 

Creatieve sprong
Op niveau 3 schets je het speelveld (of ‘spanningsveld’) van de belangrijkste twee polen waarbinnen het oplossing van de kwestie zich afspeelt. Als kralenspelspeler formuleer op je dit niveau wat te weinig of te passief (‘klein’) is en wat te veel of te uitbundig (‘groot’) is. Beide extremen zijn niet realistisch en niet moreel te verantwoorden. Je formuleert, in mythologische termen, de Scylla en Charybdis waartussen je moet laveren. Vanuit deze tegenstelling moet je de creatieve sprong gaan maken naar een synthese: naar niveau 4. Op dit niveau formuleer je het idee waarmee je verder komt. Welke vorm dit idee heeft, is open, maar poëtische of beeldende taal werkt vaak goed. 

In schema:

Niveau 4 (visie) - Idee

Niveau 3 (polen) - klein / groot

Niveau 2 (persoon) - buik / hart / hoofd

Niveau 1 (feiten) - situatie  /   hittepunt   /   ontwikkeling vraag

Winnaar
Als je het kralenspel goed wilt spelen, is het belangrijk er echt de tijd voor te nemen, zodat je per denkstap tot korte, kernachtige zinnen komt. Maar ook dat alle formuleringen samen één geheel vormen. Dit is ook wat de jury van het kralenspeltoernooi expliciet beoordeelde. Met behulp van het kralenspel kun je in korte tijd tot een mooi uitgewerkt idee komen. Dat bleek ook tijdens het toernooi, waar Iris Linssen, werkzaam als beleidsmedewerker bij het Ministerie van Justitie, als winnaar uit de bus kwam. Haar idee ging over het tonen van jezelf in een ingewikkelde familierelatie, waar een hiërarchische grens een rol speelde. Ze was naar het toernooi gekomen als toehoorder, maar werd toch verleid om een volledig spel uit te werken en ‘s avonds te presenteren.

Liefdevol aanrommelen
Andere inzendingen gingen over grenzen stellen in andere situaties. Bijvoorbeeld bij het in toom houden van een drukke klas, bij het je al dan niet bemoeien met het liefdesleven van een kind, bij het vast willen houden aan de kernactiviteit van een grote onderneming. 

Zelf had ik - ook wat schoorvoetend, omdat ook ik eerst de kat uit de boom wilde kijken - een kralenspel uitgewerkt over opvoeden. Hoe weet je nu of je genoeg grenzen stelt bij een zeurende peuter? Wanneer en op basis waarvan zeg je: tot hier en niet verder? Je bent bang dat je door te toegeeflijk te zijn een kind niet goed voorbereidt op een wereld die dat niet is. Maar je wilt ook geen eindeloze discussies over elk grensje. Ik kwam uit op een beeld van liefdevol aanrommelen met een klein aantal duidelijke grenzen. Dit beeld kan mogelijk nog kernachtiger geformuleerd worden, maar er zit beweging in mijn denken hierover. 

Miriam Rasch deelt haar interesse in luisteren met andere filosofen, zoals Naomi Kloosterboer, Marlou van Paridon en Bart Brandsma, maar bespreekt ook vele niet-filosofen, zoals de natuurkundige David Bohm en psychotherapeut Estelle Frankel. Het is verrassend wat allemaal gekoppeld kan worden aan het werkwoord ‘luisteren’: empathisch luisteren, leeg luisteren, retorisch luisteren, techno luisteren en luisteren met het derde oor. Maar verwacht in het boek Luisteroefeningen. Over aandacht en ontvankelijkheid geen stappenplannen of werkvormen. Het is eerder een verslaglegging van de oefeningen die Rasch zelf uitgevoerd heeft, aangevuld met filosofische inzichten op verbonden thema’s. Het is een boek om in korte delen te lezen. Het nodigt uit om zelf te experimenteren en te ervaren wat je hoort.

Luisterbubbel

Het is interessant om Rasch te volgen in haar ontdekkingstocht en daarmee te verkennen waaraan je oren en hersenen aandacht (kunnen) schenken. Luisteren wordt gepresenteerd als een actie, als verzet, als verbinding. Maar ook als gevaar. Het is een onzichtbare handeling die ‘een brug slaat tussen het ik en de buitenwereld, in het bijzonder de ander’. Met luisteren presenteer je jezelf als getuige en bevestig je de aanwezigheid van de ander. Dit geldt ook andersom, want gemedieerd door technologie kunnen we de aanwezigheid van de ander ontkennen. Koptelefoons leiden tot onverschillig individualisme, doordat we de ander buiten onze luisterbubbel sluiten. 

Luisteren gaat over aandacht, aanwezigheid, ontvankelijkheid en keuzes maken. Rasch koppelt het aan kolonialisme en dat roept de vraag op naar wie we wèl luisteren en naar wie of wat niet. In het hoofdstuk over Sprekende Natuur stelt Rasch bijvoorbeeld voor om naar planten en bomen te luisteren, aangezien die immers al langer op aarde zijn dan de mens. Dit vraagt volgens haar om meerstemmig luisteren. Maar hoe luister je naar een plant? De oplossing lijkt te zitten in een combinatie van luisteren en kijken, maar dit volgt niet echt uit het boek. Tegelijkertijd is het wel een relevant en urgent probleem wanneer we dit koppelen aan de juridische rechten voor de natuur. Hoe kunnen we luisteren en dat vervolgens een stem geven?

Hard werken

De verkenning van Rasch is heel open en nieuwsgierig, wat het boek ook te vol en te luid maakt. Af en toe riep het bij mij het beeld op van spaghetti tegen de muur gooien en maar zien wat er blijft hangen. Dat is echter ook wel het interessante, omdat er bij mij verrassend veel bleef hangen. Dankzij het boek realiseer ik mij dat ik mijn gehoor inderdaad onvoldoende aandacht geef. Het visuele is niet alleen dominant in onze cultuur, maar ook in mijn taal en denken. Luisteren is hard werken en het lezen van dit boek ook. Als boek om de dag mee te beginnen, een paar pagina’s per dag, is het zeker de aandacht waard.

Is Nederland een armlastige economie waarin we flink moeten snijden in uitgaven? Allerminst. Niet alleen staat ons land in een lijst van 190 landen op de fraaie 16^e positie van rijkste landen ter wereld (1). Gemeten in koopkrachtpariteit zijn we zelfs nummer 4 op de wereldlijst (2). Bovendien was er aan het eind van 2023 een bedrag van €13 miljard over ten opzichte van de begroting, aangeduid met de fraaie term ‘onderuitputting’(3). Geld genoeg dus, maar een goede verdeling is een andere kwestie.

De prijs van onderwijs
Het is maar de vraag of de voorgenomen bezuinigingen op OCW noodzakelijk zijn. Sterker, Nederland schiet zichzelf op meerdere manieren in de voet als het op onderwijs gaat bezuinigen. Wat echter wel een goed idee zou zijn, is om eens kritisch te kijken naar de huidige geldstromen in het onderwijs. Want - en hier volgt een ongemakkelijke waarheid - binnen het onderwijs is er heel erg veel geld. Dat geld wordt alleen niet altijd erg slim besteed. Voor wie zich hier eens in wil verdiepen: het onderzoeksplatform Follow The Money (FTM) heeft een lopend dossier ‘De prijs van ons onderwijs’(4). De artikelen op dit platform geven een onprettig inkijkje in onder meer: erg ruime beloningen van een aantal schoolbestuurders, het oppotten van geld voor prestigieuze bouwprojecten, het inhuren van prijzige externen in plaats van investeren in eigen personeel, en het aanschaffen van duur maar niet duurzaam lesmateriaal. Op FTM vind je ook meer informatie over de in de jaren ’90 ingevoerde lumpsum-bekostiging van het onderwijs, die kortweg op het volgende neerkomt: elke school ontvangt een zak met geld, gebaseerd op het aantal leerlingen, die het schoolbestuur min of meer vrij mag besteden. Het is een fascinerende wereld, die onderwijsfinanciering. 

Miljoenennota
De bezuinigingen op OCW die nu in de miljoenennota staan (5), gaan helaas niet over minder bestuurderssalarissen volgens de Balkenendenorm, minder inhuur van dure adviesbureaus en andere externen, slimmer inkopen van lesmateriaal en duurzamere bouw. Nee, de voorgenomen bezuinigingen gaan over het ontmoedigen van buitenlandse studenten, het afschaffen van brede brugklassen, het compenseren van de verhoging van de btw op leermiddelen (een nogal ingewikkelde constructie: eerst de btw verhogen en vervolgens compenseren), het afschaffen van de maatschappelijke diensttijd en het beëindigen van de ‘functiemix Randstad’. Verder gaat de langstudeerboete gewoon door en wordt er fors gesneden in wetenschappelijk onderzoek.

Zaken die essentieel zijn voor goed onderwijs en behoud van arbeidsproductiviteit worden nu wegbezuinigd, terwijl er genoeg geld is.

Arbeidsproductiviteit
In het economievakblad ESB verscheen in augustus 2024 een artikel (6) over de  teruglopende arbeidsproductiviteit in Nederland. Die arbeidsproductiviteit is de toegevoegde waarde die ons werk oplevert. Wanneer de arbeidsproductiviteit terugloopt, moet je meer uren werken om dezelfde opbrengst te behalen. In een vergrijzend land met hoge zorgkosten en daarnaast de nodige uitdagingen op onder meer defensie-, klimaat- en energiegebied, is dit op termijn erg problematisch. Volgens de auteurs van het artikel, de economen Baarsma en d'Orey Neves, is onderwijs een van de belangrijkste instrumenten om je arbeidsproductiviteit op peil te houden. Hieronder drie veelbetekenende citaten uit het artikel:

“Onderwijs leidt tot meer kennis en vaardigheden van de beroepsbevolking en is essentieel voor het genereren, verspreiden en implementeren van nieuwe technologieën in de economie.”

“We zien dat de lagere arbeidsproductiviteitsgroei in het afgelopen decennium mede het gevolg is van een verschuiving van werkgelegenheid van hoogproductieve sectoren als de telecom en chemie naar laagproductieve sectoren als horeca, schoonmaak, uitzendbureaus en andere zakelijke dienstverlening.”

“Tot slot meten we innovatie, die, door bij te dragen aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën om routinematige en repetitieve taken over te nemen, ruimte creëert voor werknemers om zich te richten op meer rendabelere activiteiten zoals complexere taken.”

De basis op orde
Ik ben geen econoom en beslist niet volledig op de hoogte van hoe ons geld stroomt. Ik ben wél filosoof en daarom denk ik na, niet alleen over hoe mensen en materialen het beste ingezet kunnen worden, maar vooral ook over hoe we tot een definitie kunnen komen van wat ‘het beste’ is. En juist  hier vallen de grootste gaten in alle discussies over bezuinigingen. Want praten over bezuinigen moet niet de openingszet zijn van het gesprek, maar het sluitstuk. Waar je mee begint, is definiëren van wat essentieel is. Zaken die essentieel zijn voor goed onderwijs en behoud van arbeidsproductiviteit (en dus een gevulde schatkist), worden nu wegbezuinigd, terwijl er genoeg geld is. Andere kostenposten, die niet bijdragen aan een beter onderwijsrendement, blijven ongemoeid. 
De basis op orde is een inmiddels gevleugelde term voor de vakken lezen, schrijven en rekenen. Maar ‘de basis op orde’ moet ook het uitgangspunt zijn voor de hele onderwijsfinanciering. Pas dan weet je waar je moet investeren, en waar je op kunt bezuinigen.

Voetnoten:
1.  Richest Countries in the World 2024 - Global Finance Magazine
2. List of countries by GDP (PPP) per capita
3. Inkomsten en uitgaven - Verantwoordingsdag (Rijksoverheid.nl)
4. ‘De prijs van ons onderwijs’ - Follow the Money - Platform voor onderzoeksjournalistiek
5. Onderwijs, Cultuur en Wetenschap | Ministerie van Financiën - Rijksoverheid
6. ‘Onderwijs belangrijkste determinant van groei arbeidsproductiviteit’ - ESB

“Om meteen maar wat zorgen weg te nemen: dit boek draait niet om werkelijk ‘domme’ mensen,” zo valt Schimmelpenninck met de deur in huis. ‘Domheid’ duidt volgens hem niet op een lage intelligentie - waar je niets aan kunt doen - , maar op een gecultiveerde houding van opzettelijke onwetendheid, waar (juist) intelligente en invloedrijke mensen zich van bedienen. ‘Domrechts’ slaat dan ook niet op PVV-stemmers, die niet intelligent zouden zijn, maar op een radicaal-rechtse politieke stroming, die domheid tactisch inzet. Dom is niet wat je bent, dom is wat je doet. 

Maximale ophef
Schimmelpenninck werkt zelfs een schaal uit waarmee je deze vorm van domheid kunt aflezen: hoe meer opzet in het spel is, hoe dommer de persoon in kwestie. Van een beetje onschuldig bluffen of trollen, of nalatig omgaan met de feiten, tot je echt opzettelijk dommer voordoen dan je bent en willens en wetens de waarheid geweld aan doen. Dit gebeurt in de jacht op geld, op likes of op stemmen, en vaak met als doel ons vertrouwen in feiten en instituties te ondermijnen. Hoe dommer een uitspraak, hoe groter de kans dat sociale media-algoritmes het verspreiden. Dit maakt het driedubbel relevant voor filosofen: domheid gaat over kennis, ethiek en politieke filosofie.

Daarom is het voorbeeld van de waarschijnlijk redelijk intelligente rechtsfilosoof Raisa Blommestijn zo typerend. Ze tweette begin vorig jaar dat er nooit problemen waren met vuurwerk, totdat ‘buitenlands tuig’ elkaar en de politie begon te bekogelen. “De oplossing is niet het verbieden van vuurwerk en slopen van een Nederlandse traditie, maar het sluiten van de grenzen,” aldus Blommestijn. Dit is een aantoonbaar onjuiste bewering, die zowel empirisch als statistisch kant nog wal raakt. Maar: Blommestijn weet dat. Ze formuleert haar bewering met opzet zo ‘dom’, zodat er maximale ophef ontstaat en zowel voor-  als goedbedoelende tegenstanders deze onzin verder verspreiden. 

Makelaars in domheid
De domheid regeert is een knap betoog, maar Schimmelpennincks begripsanalyse gaat soms niet ver genoeg. Hij raadpleegt de etymologie, maar slechts oppervlakkig: ‘dom’ lijkt enerzijds terug te voeren op een zintuiglijk gebrek (zoals ‘stom’), maar daar houdt de analyse op. Terwijl er veel meer te halen valt. ‘dom’ duidt eerst en vooral op niet kunnen spreken, zoals bij het verwante ‘stom’, dat zich gaandeweg deze betekenis heeft toegeëigend. Maar wie verder terugzoekt, ziet een mooie Proto-Indo-Europese betekenis (dewb), die te maken heeft met duisternis of rook en die goed aansluit bij de actievere betekenis die Schimmelpenninck eraan toekent: het optrekken van rookgordijnen. 

Een groter probleem van de door Schimmelpenninck gewenste begripsinvulling is dat je een term niet verandert door er een bijvoeglijk naamwoord voor te zetten. Dat domheid opzettelijk is, moet je er steeds bij vermelden, om de ietwat denigrerende invulling van ‘dom’ te vermijden. Schimmelpennincks betoog, dat gericht is op de ‘makelaars’ in domheid (niet de gewone Nederlanders!), zou door de gevoeligheid rond de term ‘dom’ veel lezers kunnen verliezen.

Simpele boerenjongen
Is er een andere term voorhanden? Een kansrijke kandidaat is bullshitten, geënt op het bekende essay On Bullshit (1986) van de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt. Waar een leugenaar de waarheid bewust geweld aandoet, gaat het bij bullshitten om een manier van spreken die zich geheel niet tot de waarheid verhoudt en waarbij de spelregels steeds wordt gewijzigd. Bij Schimmelpennincks ‘domheid’ speelt echter het opzettelijk verdraaien of negeren van feiten een essentiële rol, of iemand nu aan het bullshitten, jij-bakken of trollen is. De voorbeelden van bullshitten die Schimmelpenninck noemt - zoals de beruchte ‘nareis-op-nareis’-uitspraak van VVD-leider Dilan Yeşilgöz - zijn strikt genomen geen bullshit.

Een andere kandidaat zou ‘verdommen’ kunnen zijn (niet te verwarren met ‘verdoemen’). Dumbing down zouden ze in de VS zeggen. Het geijkte voorbeeld is voormalig president George W. Bush, die zich dommer voordeed dan hij was toen hij zich tijdens de verkiezingscampagne van 2000 afzette tegen medekandidaat Al Gore. Bush was een rijke en hoogopgeleide presidentszoon maar deed zich voor als simpele boerenjongen met een Texaans accent, om ‘volkser’ over te komen. Maar dumbing down is ook maar een van de strategieën van Schimmelpennincks opzettelijke domheid en dekt dus ook niet de hele lading.

Hoe dan ook, Schimmelpenninck legt wel een goede basis om verder over ‘domheid’ te filosoferen. En tactisch gezien is het intact laten van ‘domheid’, met alle risico’s waarvan Schimmelpenninck zich bewust van is, een slimme zet. De domheid regeert staat al weken lang hoog in de Bestseller 60.

‘Praktische wijsheid’ is een concept uit de deugdethiek van Aristoteles, dat organisaties helpt omgaan met situaties waarin regels en protocollen tekortschieten. Dit maakt het een waardevol concept voor publieke dienstverleners, zoals de Belastingdienst, waar standaardisatie en efficiëntie vaak de norm zijn. Hoewel deze aanpak onmisbaar is voor de massaliteit van processen - ze verwerken jaarlijks alleen al twaalf miljoen aangiftes inkomstenbelasting - ontstaan er regelmatig uitzonderlijke of complexe situaties, waarin standaardoplossingen niet volstaan. Praktische wijsheid is een unieke vorm van kennis, die medewerkers in staat stelt om in zulke situaties weloverwogen, ethische beslissingen te nemen. Het draait om contextgebonden handelen, waarbij belangen, waarden en doelen zorgvuldig worden afgewogen: wat is op dit specifieke moment het juiste om te doen?

Afstudeeropdracht

Tijdens mijn projectstage bij het HTF Denkhuis onderzochten we of er bij medewerkers van de Belastingdienst die dagelijks contact hebben met burgers en bedrijven, sprake was van praktische wijsheid. De bevindingen, samengebracht in een essay voorzien van illustratieve casuïstiek, toonden aan dat praktische wijsheid ruimschoots aanwezig is. Het verspreiden van dit essay binnen de organisatie is één van de acties die de afdeling Innovatie & Strategie heeft geïnitieerd om meer herkenning, erkenning en waardering voor het concept te genereren, en om te benadrukken dat het belangrijk is hier meer gebruik van te gaan maken. 

Om het essay van een aansprekend voorwoord te voorzien en om in de toekomst met hetzelfde doel zinvolle activiteiten rondom het concept te organiseren, volgde aansluitend op dit project mijn afstudeeropdracht. Het voornaamste doel was om mijn opdrachtgevers inzicht te verschaffen in hoe er breed in de organisatie over het concept ‘praktische wijsheid’ gedacht wordt. Hoe wordt de term ‘praktische wijsheid’ ervaren? Welke factoren bevorderen of bemoeilijken het gebruik van deze term? Welke associaties roept het concept op? Leven er bij de medewerkers ideeën over welke activiteiten het waarderen en benutten van praktische wijsheid versterken?

Een toegepast-filosofisch professional speelt naar mijn mening een cruciale rol.

Beroepsproduct

Om antwoorden te vinden hield ik diepte-interviews met medewerkers uit diverse lagen van de organisatie, zoals een fiscaal juridisch adviseur, een manager van de Belastingtelefoon, een afdelingshoofd Midden- en Kleinbedrijf, een adviseur Leren en Ontwikkelen en een programmamanager Leiderschap en Cultuur. Deze interviews boden een breed scala aan perspectieven en maakten duidelijk dat praktische wijsheid op veel manieren wordt ervaren en gewaardeerd. Tegelijkertijd kwamen er ook uitdagingen naar voren, zoals het balanceren tussen wet- en regelgeving en het bieden van maatwerk.Ik streefde met mijn beroepsproduct drie doelen na: ten eerste moest het de bevindingen begrijpelijk en boeiend weergeven voor een breed publiek, zonder moeilijk taalgebruik of theoretische beschouwingen. Ten tweede moest het voor een ieder die het zou lezen een bron van inspiratie worden. Door het product te doorspekken met herkenbare en pakkende quotes uit de interviews, bood het collega’s een inkijkje in de beleving van het concept in andere organisatieonderdelen, waar ze normaliter vrij ver vanaf staan. Ten derde moest het beroepsproduct een gevoel van verbondenheid benadrukken. Ik refereerde bijvoorbeeld aan de respondenten als collega’s, juist omdat samenwerking en gemeenschapszin essentieel zijn om praktische wijsheid succesvol te integreren. Om dit extra te benadrukken is het eerste hoofdstuk gewijd aan de persoonlijke en professionele drijfveren van de geïnterviewde collega’s. Want zoals Aristoteles al stelde: de mens is een zoön politikon, een gemeenschapswezen.

Handelingsperspectief

Het beroepsproduct is tevens voorzien van een concreet handelingsperspectief: een gespreksmodel dat samenwerking tussen verschillende afdelingen stimuleert. Denk hierbij aan beleidsmakers die in gesprek gaan met uitvoerders, zoals medewerkers van de Belastingtelefoon, om elkaars perspectieven te begrijpen en de kloof tussen beleid en praktijk te overbruggen. Deze gesprekken zijn niet vrijblijvend van opzet, maar structureel en gericht op het verbeteren van de samenwerking en het verrijken van elkaars inzichten. Zo wordt praktische wijsheid een gedeelde verantwoordelijkheid binnen de organisatie.

Het centraal stellen van burgers en bedrijven is een kernwaarde van de Belastingdienst, die na recente gebeurtenissen nog sterker leeft. Het concept ‘praktische wijsheid’ sluit hier naadloos bij aan. Door medewerkers te helpen beter om te gaan met complexe situaties, draagt het concept bij aan een meer menselijke en flexibele benadering. De inzichten uit mijn beroepsproduct ondersteunen dit proces op meerdere niveaus. Zo worden dit jaar ontmoetingen georganiseerd tussen afdelingen die normaal gesproken ver van elkaar afstaan. Daarnaast worden de resultaten gedeeld met bestuurlijke groepen, commissies en via een studium generale. Het eerdere essay, dat inmiddels is voorzien van een voorwoord op basis van mijn onderzoek, zal feestelijk worden gepresenteerd binnen de Concerndirectie Innovatie & Strategie en later breder in de organisatie.

Menselijke maat

Een concept als ‘praktische wijsheid’ introduceren in een hiërarchische, regelgedreven organisatie is geen eenvoudige opgave. Het vraagt om begrip van de organisatiecultuur, de waarden en overtuigingen van medewerkers, en de spanningsvelden die spelen. Enerzijds is er de noodzaak om wetgeving strikt en eenduidig uit te voeren, anderzijds is er de wens om ruimte te creëren voor de menselijke maat. Hierin het juiste midden vinden, vraagt om strategisch inzicht en een goed begrip van de onderliggende dynamieken binnen een organisatie. Een toegepast-filosofisch professional speelt naar mijn mening een cruciale rol in dit proces. Met behulp van de in de opleiding ontwikkelde competenties, zoals kritisch en conceptueel denken, kan hij of zij abstracte theorieën vertalen naar praktische oplossingen. Het vermogen om deze oplossingen vervolgens duidelijk en aantrekkelijk te communiceren, voegt uiteindelijk een unieke waarde toe aan organisatie.

Illustraties: Geert Gratama

Een tijdje geleden was ik in Leusden bij de Internationale School voor Wijsbegeerte aanwezig bij de presentatie van het boek Macht en Moed - Praktijkboek van Erik Pool. Verder waren aanwezig: een beroemde schrijver, een nog beroemdere cabaretier, een bekende politicus, een generaal van het leger, een lid van de Raad van State en een hoofdinspecteur van het onderwijs. Allemaal spraken ze lovende woorden over het boek, dat gaat over het grote belang van dialoog en het voeren van onderzoeksgesprekken. Elke  spreker benadrukte hoe hard die nodig waren, elk vanuit hun eigen perspectief en het werkveld waarin zij werkzaam waren.

Zondagsbegrip

Maar niemand ging in op de vraag wat zo’n gesprek precies inhield: wie er dan met wie aan tafel moest komen, wat het thema ervan zou kunnen zijn, hoe het voorbereid moest worden, wie het zou moeten leiden, wat de inzet ervan was. ‘Dialoog’ is een zondagsbegrip: iedereen wil er wat mee, maar niemand weet wat het precies inhoudt. Met als gevolg dat niemand er daadwerkelijk wat mee doet. Mooie intenties, nul consequenties. Nogal wiedes, zou je zeggen, want hoe moet je iets aanpakken waarvan je geen idee hebt wat het is? 

Het boek van Erik Pool gaat over de vraag hoe je in de dagelijkse praktijk van de overheid vruchtbare dialogen tot stand brengt. Mijn nieuwe boek gaat daar ook over, maar heeft een andere focus. Het biedt niet alleen technieken van reflectie in de context van de ambtenarij of ander werk, maar geeft ook een systematisch overzicht van de kunst van de dialectiek: het vermogen om dialogen te voeren. Dat is vanouds de kern van de praktische filosofie.

Mooie intenties, nul consequenties.

In vorm komen

Er zijn in de filosofie drie takken van sport te onderscheiden: de academische filosofie, de publieksfilosofie en de praktische filosofie. De academische filosofie is abstract en theoretisch; zij produceert wetenschappelijke boeken en artikelen in vaktijdschriften. De publieksfilosofie wil filosofie vertalen in voor leken begrijpelijk taal; zij levert journalistieke stukken, lezingen en publieke optredens. De praktische filosofie gaat net als Socrates met een filosofisch instrumentarium de markt op, om op allerlei plekken in de samenleving reflectie en dialoog tot stand te brengen. 

Socrates was de horzel van de Atheense burgerij. Hij beschouwde het zoeken van wijsheid als het belangrijkste wat er is in het leven. Altijd ging het hem erom inzicht te verwerven in de juiste handelingsleidende ideeën: de beelden en opvattingen die jezelf en anderen ‘in vorm’ kunnen brengen. Want alleen door inzicht in wat het betekent om ‘in vorm te zijn’ en hoe je in vorm komt, kun je een waarachtig goed leven leiden. 

Wat bij ons bekend staat als de ideeënleer van Plato is in feite een vormleer: het Griekse eidos betekent in de eerste plaats ‘vorm’. De ideeënleer is de leer van het in vorm komen, van het onderzoek van voortreffelijkheid en je beste zelf. Nog in de Apologie, zijn toespraak tot de rechters die hem wilden veroordelen voor het bederven van de jeugd, hekelde Socrates de heersende mentaliteit van kortzichtigheid, eigenbelang en vormloosheid: “Schamen jullie je niet dat je wel oog hebt voor het verwerven van rijkdom, status en aanzien, maar je niet bekommert om wijsheid en waarheid, en de vervolmaking van je ziel?” (29d-e). Ook toen waren mensen niet in vorm.

Indringende vragen

Op dat punt is er 2500 jaar later niet veel veranderd. Socrates’ kritiek en zijn poging zijn medeburgers wakker te schudden is vandaag de dag nog net zo relevant als toen. Er zijn heel veel mensen, groepen en organisaties, die de indringende vragen van een of andere Socrates goed zouden kunnen gebruiken. We leven in een tijd waarin de crises zich aaneenrijgen, publiek en persoonlijk: klimaat, wonen, stikstof, oorlog, uitholling van gezag, migratie, globalisering, polarisatie, aantasting van het recht, institutionele onmacht, ondermijning van de democratie, pedagogische ontwrichting, onvermogen tot disciplinering - het is een lange, urgente en verontrustende reeks. Het zijn niet alleen kwesties die op het politieke toneel spelen, maar ook in het persoonlijke leven. De verwarring is de afgelopen decennia alleen maar toegenomen. Er is steeds minder sprake van een gedeelde werkelijkheid, gemeenschappelijke waarden en een verbindende cultuur. Wat voor standpunt moet je in elk van die thema’s innemen? Wat is het goede? Wat wil je werkelijk? 

Gezamenlijk nadenken

Er is in mijn ogen nog steeds grote behoefte aan mensen die in het voetspoor van Socrates kunnen treden en je helpen om grondig na te denken, zowel over de grote maatschappelijke kwesties als over jezelf: hoe je in vorm komt en wat het richtinggevende idee in een kwestie is. In vorm komen - Handboek praktische filosofie geeft een systematisch overzicht van wat het voeren van socratische gesprekken inhoudt, wat je moet kennen en kunnen om de rol van Socrates op je te kunnen nemen. Het beschrijft tientallen praktische competenties die vanouds het hart van de dialectiek vormen. 

Dialectiek kun je omschrijven als de kunst om in een dialoog uiteenlopende visies en houdingen te onderzoeken. Zij schept een cultuur van gezamenlijk nadenken, die mensen verbindt ondanks hun verschillen. In mijn boek geef ik een gedetailleerd beeld van die kunst. Het is gericht op de ontwikkeling van een vruchtbare gespreks- en onderzoekscultuur, voor iedereen die zich de kunst van reflectie eigen wil maken. Je hoeft geen academisch geschoold filosoof te zijn om in het voetspoor van Socrates te treden. Wel moet je er bepaalde vaardigheden voor onder de knie krijgen. Die vergen oefening en training. De kunst van het filosofische gesprek leer je alleen in de praktijk.

Socrates’ kritiek en zijn poging medeburgers wakker te schudden is vandaag de dag nog net zo relevant als toen.

Instrumentele rationaliteit

In die praktijk is het al een grote kunst om überhaupt ruimte te maken voor reflectieve gesprekken. Iedereen heeft het druk, iedereen vindt dat er al te veel gepraat wordt en dat dat nergens toe leidt. We hebben geen tijd voor dialoog, heet het al gauw, laat staan voor filosofie of het onderzoek naar ideeën. Want het levert niets op, het brengt ons niet verder. Dat is het standaardbeeld van filosofie: mooie maar nutteloze, want veel te abstracte, reflecties van wereldvreemde stuurlui aan wal. Dat beeld hebben de filosofen aan zichzelf te wijten. De academische en ook de publieksfilosofen bevestigen dit beeld geregeld.

In de praktijk voeren we meestal maar twee soorten gesprekken op het werk: conversatie en vergaderen. Het eerste gesprek is vrij van nut. Het gaat over koetjes en kalfjes: het nieuws of het weer, de sport of de politiek. Het tweede is wel bedoeld als nuttig: het gaat over wat er in het werk op de agenda staat, wat prioriteit heeft, wie wat moet doen om het gezamenlijke doel te realiseren. Het is instrumentele rationaliteit: een vorm van denken en spreken die resultaatgericht is. Er moet iets uitkomen, anders haken mensen af. Directe effectiviteit staat centraal. 

Hater van gesprekken

Aan de derde vorm van denken en spreken: vrije ruimte-gesprekken of substantiële rationaliteit, komt men meestal niet toe. Dat gesprek gaat over wat eigenlijk de richtinggevende waarden en doelen zijn, welke visie en ideeën de juiste zijn, hoe je met elkaar wilt samenwerken, wat in een activiteit de kern is en wat bijkomstig, kortom: wat het waarachtige beeld van in vorm zijn inhoudt. In de klassieke filosofie werd dit domein wel aangeduid als het goede, het ware en het schone. Daar komen de grote zondagsbegrippen aan bod, zoals ‘rechtvaardigheid’, ‘gelijkheid’, ‘waarheid’ of ‘zinvolheid’. 

Het is lastig om daar grondig met elkaar over te spreken. Je loopt onmiddellijk tegen problemen aan als definitie, vraagstelling, concretisering, afbakening en veelstemmigheid, met alle bijbehorende spraakverwarring. Bovendien: zo’n gesprek leidt ogenschijnlijk tot niets anders dan woorden. Je komt makkelijk op het punt dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Je krijgt al gauw het gevoel dat zulke gesprekken nooit ergens toe leiden, waardoor op den duur iedereen afhaakt. Dat is de befaamde ‘misologie’, waar Socrates op wijst in de Phaedo: het gevaar om ‘een hater van gesprekken’ te worden. “Want een mens kan geen erger kwaad overkomen dan het haten van gesprekken.” (89d).

Veeleisende discipline

Hoe moeilijk zulke gesprekken ook mogen zijn, ze zijn niettemin onontbeerlijk. Als missie, visie en strategie niet helder zijn, doet iedereen maar wat. Als je geen aandacht besteedt aan hoe wat jij doet, moet worden afgestemd op wat anderen doen, ontstaat er geen teamwork. Als niemand zich druk maakt over de vraag of het een beetje goed leven is op het werk, krijg je snel een verwaarloosde organisatie, met alle consequenties van dien. Gesprekken voeren over principes of beginselen, datgene waar het om begonnen is, is cruciaal, zowel voor het welzijn van jezelf als van degenen met wie je het leven deelt.

Daarom is het van groot belang dat er mensen komen die vaardig zijn in dialectiek: die in staat zijn gesprekken te voeren over de grote begrippen en die een cultuur van reflectie in een organisatie kunnen ontwikkelen. Praktische filosofie is een omvattende, complexe en veeleisende discipline. Ze begint met het vermogen om vrije ruimte te scheppen en mensen te begeleiden in gezamenlijk nadenken. Ze is gebaseerd op een groot aantal samenhangende vaardigheden: nauwkeurig formuleren, vooronderstellingen opsporen en toetsen, vragen stellen, argumentaties opbouwen en vergelijken, je verplaatsen in een ander, principes verduidelijken - allemaal typisch filosofische basisvaardigheden. En dan hebben we het nog niet eens over geavanceerde vaardigheden als begrippen uiteen halen, tegenstellingen inspecteren, eenheid in veelheid aanbrengen en de sprong naar een idee maken.

Langzaam verschuift de filosofie van de academie en het vrijetijdscircuit naar de werkvloer en het dagelijks leven.

Maandagochtendvergadering

Dialectiek is een vak. Op dit moment wordt dat meestal uitgeoefend door consultants, coaches en organisatieadviseurs. Filosofen schrikken ervoor terug. Zij doceren liever Kant of Heidegger, of stellen zich tevreden met het populariseren van het filosofische gedachtegoed. Met als gevolg dat het handwerk, het ambacht van de filosoof, vooral door niet-filosofen wordt uitgevoerd. In vorm komen - Handboek praktische filosofie is erop gericht filosofen te kweken die het werk van Socrates wèl aan kunnen en die de praktische filosofie weer de rol geven die ze oorspronkelijk had, namelijk: gesprekken voeren. Niet alleen in de vrije ruimte van een school (het Griekse scholè betekent ‘vrije ruimte’), maar ook op de markt, met beleidsmakers en bestuurders, en met alle mensen van wie verwacht mag worden dat ze ideeën hebben en een visie op waar het naartoe moet.

Ik heb jarenlang trainingen in de socratische methode gegeven. Daar zat op enig moment een interim-manager uit het onderwijs bij. Hij raakte geïnspireerd en kreeg het vuur van reflectie. Daarom had hij op de scholengemeenschap waar hij interim-directeur was ingevoerd dat hij op de maandagochtendvergadering met zijn team van conrectoren eerst een uur lang een socratisch gesprek voerde: samen een relevante praktijkvraag onderzoeken, aan de hand van een persoonlijke casus en enkele simpele socratische oefeningen. Hij vertelde dat ze er nooit mee klaar kwamen in dat uur en dat het vaak uitliep. Maar door de wekelijkse herhaling ontstond er wel een cultuur van reflectie, inclusief de ontwikkeling van vaardigheden in dialectiek en de geleidelijke, gezamenlijke vorming van een visie op onderwijs en organisatie. Bovendien - en dat was misschien nog wel het belangrijkste - leidde het tot een gevoel van verbinding, doordat ze gezamenlijk de grote vragen aanpakten. In die richting moeten we het zoeken, denk ik.

Leren filosoferen

Er zijn de afgelopen jaren heel wat boeken verschenen over praktische filosofie, de techniek van het socratisch gesprek, stappenplannen voor moreel beraad, werkvormen om reflectie teweeg te brengen, enzovoort. Het is bij elkaar een rijk palet, variërend van het socratisch café - voor iedereen toegankelijk - tot strategische analyses in organisaties met behulp van het kralenspel. Er hebben zich inmiddels verschillende groepen van praktische filosofen gevormd, die inzichten, technieken en nieuwe werkvormen uitwisselen (DenkLab, HTF, ISVW). Langzaam verschuift de filosofie van de academie en het vrijetijdscircuit naar de werkvloer en het dagelijks leven, van weekend en vrije tijd naar de praktijk van door-de-week. Ik ben daar blij om. Alleen al omdat daarmee eindelijk recht wordt gedaan aan Kants verzuchtingen in de Kritiek van de zuivere rede, dat filosofie niet beschouwd moet worden als  ‘een systeem van wetenschap’, maar als een ‘traktaat over de methode’ (B XXIII), en dat je ‘filosofie’ niet kunt leren: je kunt alleen ‘leren filosoferen’. (A838 / B866).

Mijn hersenpan moet leeg. Kan iemand de uitknop vinden en die heel hard indrukken, zodat ik terug kan? Want geloof mij: overal, werkelijk op alle terreinen in het dagelijks bestaan, zijn filosofische vragen te vinden, wat weer inhoudt dat mijn gedachten voor altijd aanstaan. De grote levensvragen komen dagelijks om de hoek kijken en vinden zinderend hun plekje in mijn gedachtewokkels. 

Soms is dat hinderlijk te noemen en soms bevind ik me in een gelukzalige toestand, want hoewel ik heus wel eens terug wil naar mijn onwetendheid, blijft mijn drang naar kennisverzameling fier overeind staan. Het is immers mooi om te ervaren dat wij mensen mogelijke antwoorden kunnen verzamelen op elke vraag die speelt in ons dagelijks leven. Grote of kleine vragen, werkelijke vragen of fantasievragen, gesloten vragen of reflecterende vragen: op elke vraag is een antwoord mogelijk en daar ben ik naar op zoek. Of elk antwoord dan ook weer het enige en echt goede antwoord is, dat is dan weer de vraag. Ik denk van niet.  

Overweldigend vragenboek

Filosofie is voor mij de weg van onderzoekend denken, waarmee ik erachter probeer te komen wat mijn antwoorden zijn op de vragen die ik heb. Ik besta, omdat ik vragen heb: dat is mijn motto geworden. Mijn meest mysterieuze vraag is die over de werkelijkheid: wat is nu werkelijk waar? Leven wij in een reële wereld met rationele wezens of zijn wij slechts aangestuurde poppen? En als wij dan poppen blijken te zijn, wie waren wij dan al die tijd? Worden we genept? Met dergelijke vragen speelt schrijfster Olga Tokarczuk in haar boek Empusion (2024). 

In het verhaal volgen we een jonge student die zijn dagen slijt in een beroemd sanatorium. Patiënten uit heel Europa verblijven in een herensalon en in die salon volgen we tal van gesprekken over filosofische onderwerpen als politiek, religie, de rol van de vrouw en de man, de dood en het einde van de gehele wereld. Terwijl de gesprekken gevoerd worden, doen zich verontrustende gebeurtenissen voor in de bossen rondom het sanatorium. ‘Niets is wat het lijkt’ kan zomaar de conclusie zijn van dit boek. Of misschien is het beter om te spreken van: ‘Alles is wat het lijkt’. Deze kwestie houdt mij op dit moment bezig; het is de erfenis van het lezen van dit overweldigende vragenboek. 

Innerlijke discussie

Ik heb het idee dat ik moet kiezen tussen twee formats: ‘het is wat het is’ versus ‘het is niet wat het is’. En dat vind ik uitermate irritant. Ik houd niet van kiezen. Mijn wens is simpel: het pad volgen zonder keuzes. Kon ik me neerleggen bij het determinisme, dan leidde ik een makkelijker bestaan. Alles zou voor mij uitgestippeld zijn en ik kon niets doen aan wat mij gebeurt en overkomt. Alles is wat het is. 

Ik heb vrienden die zo kunnen leven en dat lijkt mij zalig. Volkomen tevredenheid is wat voortvloeit uit dit kunnen, denk ik. En toch kriebelt het. Het is ook erg saai om te leven volgens ‘het is wat het is’. Dat lijkt leuker dan dat het is. Je neerleggen bij datgene wat jouw leven lijkt te zijn, zorgt niet voor innerlijke discussie en gesprekken. En dat is precies wat mijn leven betekenis geeft. Het is avontuurlijk om te leven met ‘het is niet wat het is’; dat laat Tokarczuk zien in haar verhalen. 

Stevig denkonderzoek

De maanden na het lezen van Empusion heb ik me beziggehouden met het feminisme. In het verhaal wordt de vrouw op een spottende manier weggezet als iemand die zonder intellect en vaardigheden leeft. Woest werd ik daarvan, ook al moest ik vaak hardop lachen om het talent van Tokarczuk om op een ongelooflijk cynische manier haar feminisme tentoon te stellen.

In de bossen van het sanatorium maken de arbeiders vrouwen van bladeren en mos ter vermaak en seksuele lering; alleen op die manier zijn vrouwen nuttig. Nu is het zo dat ik ook een vrouw ben en wel een vrouw die bestaat uit meer dan bladeren en mos. Maar dat voelt vaak niet zo. Als vrouw moet ik nog steeds opboksen tegen de heersende mannenmacht, want hoe kan het dat vrouwen die seks hebben met verschillende mannen ‘hoer’ genoemd worden en mannen die wisselende seksuele contacten hebben ‘stoer’ heten? Hoe kom ik uit die passieve bladerentoestand? Hier heb ik een nieuwe vraag te pakken die, met dank aan Tokarczuk, mij aanzet tot een stevig denkonderzoek. Want hoe je het ook wendt of keert: het is niet wat het is.

Een jaar lang gaf ik lessen filosofische gespreksvoering op de ISK Arnhem. Hier worden nieuwkomers tussen de 12 en 18 jaar oud in twee jaar voorbereid op het Nederlandse onderwijs. Mijn meesterproef is bedoeld als bruikbaar en inspirerend pleidooi voor het vak filosofie op het lesrooster van iedere ISK. Het uiteindelijke doel is om mijn leerlingen te laten kennismaken met de waarde van het goede gesprek en hen tevens te bekwamen in de vaardigheden die hiervoor nodig zijn. De leerling, maar zeker ook de samenleving, hebben hier behoefte aan. 

Meesterproef

Ik kreeg het afgelopen schooljaar toestemming om in twee tweedejaars ISK klassen twee uur per week filosofie te geven. Voor de invulling van de lessen kreeg ik volledig de vrije hand. ‘Filosofie’ werd ‘filosoferen’ en deze hypothese werd het startpunt voor mijn Meesterproef, die zich als volgt laat omschrijven:

Thema-gedreven lessen filosofische gespreksvoering op een ISK kunnen helpen om leerlingen de vaardigheden en het vertrouwen te geven een bestendige identiteit te vinden en om, met dit weldoordachte zelfbeeld, succesvol te kunnen meedoen in de (heropbouw van de) publieke ruimte als handelend subject en actief burger.

Socratische houding

In deze hypothese vind je twee rode draden terug: identiteitsvinding en het aanleren van gespreksvaardigheden. De eerste vijf maanden voerden we in de klas vooral gesprekken over thema’s rondom identiteit. Door hierbij telkens een socratische houding aan te nemen, daagde ik de leerlingen uit om hun gedachten en overtuigingen onder woorden te brengen en te onderzoeken. Het draait bij deze houding om het toelaten van verwondering, het stellen van vragen, het concreet maken van abstracties, het sturen op verplaatsing in elkaars posities en het naast elkaar leggen van de verschillende inzichten en argumenten. Zo kan gezamenlijk onderzoek plaatsvinden en kan een dieper en essentiëler begrip van zaken worden bereikt. Bij gesprekken over onderwerpen als geloof, racisme en de verschillen tussen mannen en vrouwen kwam telkens een heel scala aan zienswijzen voorbij. Het logboek dat ik bijhield, vulde zich snel met prachtige verhalen en gesprekken, die ik regelmatig laat terugkomen in mijn beroepsproduct.

Grote stappen

In het tweede deel van het jaar behandelde ik ook gericht de vaardigheden die nodig zijn om een goed (socratisch) gesprek te kunnen voeren. Denk hierbij aan vragen stellen, doorvragen, samenvatten en argumenteren. Ik stelde een lijst van positieve en negatieve bijdragen op en stuurde in de lessen vooral op het verbeteren van de positieve bijdragen en het afleren van de negatieve. Denk bij negatieve bijdragen aan het afkappen van de ander, meningen zonder argument geven of afwijken van het onderwerp. De leerlingen kregen een lijst met deze gedragingen, omschreven op beginner-, gevorderd en expertniveau, en konden zo worden meegenomen in wat ik van hen verwachtte. 

Met twee uur per week kunnen leerlingen grote stappen maken in het zich eigen maken van gespreksvaardigheden, zo blijkt uit het onderzoek dat ik deed. Voor dit onderzoek liet ik de leerlingen eenvoudige socratische gesprekjes voeren en opnemen. In een zogenaamde nulmeting kon ik per leerling de bijdragen aan het gesprek terugluisteren en aangeven wat ze goed en minder goed deden. Uiteindelijk volgde in juni een eindmeting in, wederom, een socratisch gesprekje tussen vier leerlingen. Op de eindrapporten kon ik zo een goed gefundeerde beoordeling geven. Deze aanpak werkte motiverend en gaf mij daarnaast de kans om het vak te laten passen in de bestaande schoolse structuur. 

Veel enthousiasme

Theoretisch baseerde ik me bij dit alles, naast Socrates, vooral op het werk van Hannah Arendt. Handelen, zoals door haar beschreven, is een essentieel deel van wat wij mensen moeten doen om op een goede en gezonde manier (samen) te leven. We zijn dit echter verleerd, zo zag ze al in de jaren 50 van de vorige eeuw. Door een obsessie met efficiëntie en technologische innovaties doen wij onszelf, de maatschappij en de aarde tekort. Dat identiteitsvinding en gespreksvoering niet eenvoudig zijn in onze tijd - een tijd waarin de publieke ruimte steeds verder verdwijnt - is evident, maar met iedere nieuwe generatie komt er ook nieuwe hoop op positieve verandering. Haar hoop is een onmisbaar uitgangspunt voor iedere docent.

Door met het vak filosofische gespreksvoering niet op een eiland te blijven, maar juist mijn collega’s hierbij te betrekken, heb ik geprobeerd mijn invloed te verbreden naar buiten mijn eigen lesuren. Middels een socratisch teamgesprek met ruim dertig collega’s en een workshop ‘eerste hulp bij overtuigingen’ heb ik hen meegenomen in mijn project. Schoolleiding, collega’s en leerlingen hebben mijn project met veel enthousiasme ontvangen. Dit schooljaar zijn mijn uren ‘filosoferen’ verdubbeld. 

Hoopvol

Anders dan enkel in te vullen wat zij moeten doen in dit leven, moet de school haar leerlingen weer kennis laten maken met ‘de ander’ als complexe, maar uiterst waardevolle slijpsteen voor de eigen gedachten. Een goed gesprek kost tijd, energie, ruimte en moeite, maar kan niet worden gemist in ons leven en, al helemaal niet, in de identiteitsontwikkeling van jonge mensen. Of mijn lessen ook de langetermijneffecten uit mijn hypothese hebben opgeleverd kan uiteraard nu nog niet worden gezegd, al stemmen de vorderingen, het plezier en de reacties me zeker hoopvol.