Thuiszorg
Een vriend van mij werkte in de thuiszorg. Van zijn werkgever had hij een smartphone gekregen die hij tijdens zijn dienstroute moest gebruiken. Op die manier kon de werkgever bijhouden waar hij, en hoe lang hij met cliënten bezig was. Hij was er niet blij mee. De tijd die hij voor cliënten had was de afgelopen jaren al steeds minder geworden, nu werd hij ook nog eens permanent op zijn geoefende empathische vaardigheden beloerd. Het was vooral deze gedurige surveillance, die bijna totalitaire blik op zijn dagelijkse route langs hulpbehoevende mensen die hij al jaren kende, die hem een gevangene van zijn eigen werk maakte, zoals hij mij eens beschreef.

De mobiele digitale techniek maakt het mogelijk de efficiëntie van het werk dat gedaan moet worden nog optimaler na te streven. En dat is goed, is de algemene opinie, omdat het in tijden van personeelsschaarste, vergrijzing en stijgende zorgkosten de ergste nood in de zorg kan lenigen. Wat hierbij over het hoofd wordt gezien, is dat deze techniek allang niet meer alleen een middel is. Wat mijn vriend beschreef als een gevoel van gevangenschap, is dat hem in feite zijn autonomie als ervaren en betrokken zorgmedewerker werd ontnomen.

Denken met de smartphone
Zijn gevoel van gevangenschap kwam namelijk precies voort uit het feit dat hij gedwongen werd de surveillance van deze mobiele techniek te internaliseren. De enige manier om aan deze unheimische ervaring van onvrijwillige kluistering te ontkomen, was een stap te zetten die wij als moderne samenleving allang hebben gezet. Wilde mijn vriend zijn baan behouden, dan was hij in feite gedwongen met de smartphone te gaan denken. Dit is wat Martin Heidegger in 1954 het rekenende denken noemt. Ons denken en handelen is door en door technisch geworden. De vleesgeworden instrumentele benadering.

Descartes
Deze instrumentele benadering is de erfenis van Descartes’ queeste naar opperste zekerheid, die tot de eerste kritische beschouwer van het westerse denken leidde. Een kritisch subject, dat geheel nieuw was, maar, als resultante van zijn eis tot zekerheid, wel één die opgeladen werd met een riante uitgangspositie. Namelijk die van heerser en bezitter van de wereld. Dat wil zeggen dat het subject een werkelijkheid (als object) tegenover zich treft die beschikbaar en onder controle is en daarmee from scratch als instrument of middel gebruikt (techniek) dan wel als object bestudeert kan worden (wetenschap).

Heidegger
In zijn opstel De vraag naar de Techniek uit 1954 kritiseert Martin Heidegger deze instrumentele visie. In Zijn en Tijd van 1927 heeft hij de wereld al versteld doen staan met een fenomenologische analyse

van het bestaan waarin hij laat zien dat er aan onze kennisrelatie met de dingen (zoals werktuigen) een meer oorspronkelijke relatie met de werkelijkheid voorafgaat. Uitgaande van het basisprincipe dat elk bewustzijn, bewustzijn is van iets, bevinden we ons aanvankelijk niet tegenover de wereld, maar altijd eerst in-de-wereld. En wel op een zeer concrete en intiem praktische wijze. Bijvoorbeeld in-de-kamer waar jij dit essay leest. Een kamer die er altijd al was en zich aan jouw bewustzijn meldt als een werkwoordelijk, zeg stromend gebeuren. En het is dit gebeuren of geschieden dat Heidegger het Zijn noemt, waaruit we de zijnden (bank, boekenkast, poes, koffiemok) pas objectief waarnemen, tegenover ons stellen.

Rekenend denken
Van dit geschiedende onderliggende Zijn, van deze werkelijkheid zegt Heidegger in 1954 dat deze door en door technisch is geworden. Het gaat daarbij vooral om een manier van denken en handelen: het al genoemde rekenende denken, dat – en niet de techniek zelf - volgens Heidegger het wezen van de moderne techniek is. Dit rekenende denken, dat we herkennen als het pan-economisme waarbij efficiëntie allesbepalend is, zoals ook het meten is weten zelfs in de wetenschap gangbaar is geworden, is zogezegd institutioneel geworden. Het middel, de techniek (technische denken), is in feite zelf doel geworden.

We kunnen nu constateren dat als we willen nadenken over AI in de zorg, we eigenlijk al denken in de geest van en op de hand van AI. Het is een denken dat, niet doorzien, onvermijdelijk leidt tot een definitief verlies van menselijke autonomie en verrekende cliënten. Ik zal in het vervolg laten zien hoe volgens Heidegger het rekenende denken in zijn werk gaat. Deze dynamiek is gebaseerd op wat Heidegger het kenmerk van de moderne techniek noemt, namelijk dat zij de natuur als dienstmaagd opeist. In tegenstelling tot de traditionele techniek, die juist in dienst stond van de natuur.

Zorgrelatie wordt toegedekt
Het wezen van de moderne techniek gaat achteloos te werk. Dit laat zich voorstellen aan de hand van een voorbeeld. In het instrumentele rekenende denken namelijk, wordt datgene wat zich naar zijn eigen aard wil tonen, bijvoorbeeld de hulp van een zorgmedewerker aan een client, die een wederkerige relatie met een eigen dynamiek is, een wereld van de zorgrelatie, verhult of toegedekt. Om het met Heidegger te zeggen: de zorgrelatie die zich ontbergt wordt door het rekenende denken opgevorderd. De zorgrelatie wordt opgeëist als iets dat zich niet meer aan controle en beschikbaarheid kan onttrekken. Deze zorgrelatie komt hiermee dus in dienst te staan van het rekenende denken, in casu de spreadsheets van de managers.

De mens heeft volgens Heidegger echter het reflectieve vermogen deze toedekking op heterdaad te betrappen. Als toehoorder kan hij het voortdurend opeisen en toedekken van wat zich naar haar eigen aard wil ontwikkelen opsporen. Maar de mens - wij, zorgverleners evengoed als denkers - wordt zelf ook voortdurend opgeëist, zowel in denken als in handelen. Negeren wij het appèl toehoorder te zijn, dan gedragen wij ons volgens Heidegger als horigen.

Steunkousen
Mijn vriend zat dus aardig in de buurt met zijn constatering van zijn gevangenschap als gevolg van de smartphone tijdens het werk. Het unheimische moment waarop hij bij een cliënt zijn geduld verloor bij het aantrekken van diens steunkousen omdat hij al een paar maal het tijdssignaal had horen afgaan. Het moment waarop de rekenende smartphone zijn als autonoom ervaren praktijk met zijn cliënten stomweg negeert, aan het zicht onttrekt, is precies het moment waarop de mens als toehoorder zijn rol als detective van het vergeten van het eigene van deze praktijk kan beseffen.

Mijn vriend besloot zelfs van baan te veranderen. Hij vertikte het om als horige cliënten te gaan verrekenen. De toedekking, het rekenende denken is wat AI in de zorg extra problematisch maakt. Het gaat hier immers bij uitstek om mensenwerk.

Conclusie
Dit essay wil niet zozeer het gebruik van AI afwijzen, als wel waarschuwen voor het immanente geweld dat AI teweeg kan brengen. Het is geneigd dat wat niet te berekenen valt tot haar gezindte te dwingen, ten koste van menselijke kwetsbaarheid. Dit is het gevolg van ons denken, dat zelf al door en door technisch is.