Wat is zorg eigenlijk?
Zorg wordt vaak opgevat als iets wat je doet: een handeling of taak. Iemand wassen, een injectie toedienen, een maaltijd brengen. Dat is ook wat ik vaak hoor als mijn vader, die op de spoedeisende hulp werkt, thuis vertelt over zijn werk: het gaat over handelen en ingrijpen. Maar sinds mijn moeder ziek is geworden, ben ik daar anders naar gaan kijken. In die periode merkte ik dat het niet alleen de medische handelingen waren die haar echt hielpen, maar juist de kleine, menselijke gebaren: iemand die haar begreep en naar haar luisterde. Juist in combinatie met menselijke betrokkenheid krijgt zorg haar volledige betekenis.

In die betekenisvolle relatie tussen zorgverlener en zorgontvanger ligt voor mij de kern van wat zorg werkelijk is. Als student Toegepaste Psychologie leer ik over gedrag, empathie e wat voor kracht er in de aandacht voor de individu hebben zit. Die kennis heeft mijn kijk op zorg verdiept: het is meer dan alleen een taak of handeling, er ontstaat een relatie die verder gaat dan de handeling zelf. En dat roept de vraag op of en hoe kunstmatige intelligentie ooit aan die menselijke dimensie kan raken.

De Amerikaanse zorgethica Joan Tronto (1993) beschrijft zorg als iets wat ons verbindt met anderen en met de wereld om ons heen. Volgens haar is zorg geen losse taak, maar een morele praktijk waar vier dingen belangrijk in zijn: aandacht, verantwoordelijkheid, competentie en responsiviteit (Tronto, 1993). In haar visie draait goede zorg om betrokkenheid en afstemming, niet alleen om efficiënt handelen. Juist dat maakt zorg menselijk. Want hoe slim een AI-systeem ook is, het kan misschien taken overnemen, maar geen verantwoordelijkheid voelen laat staan troost bieden als dit nodig is. Tronto’s visie op zorg als een relationele, betrokken praktijk zet mij aan het denken. Als zorg zoveel meer is dan alleen ‘iets doen’, hoe past kunstmatige intelligentie daar dan in? Kan technologie wel écht zorgzaam zijn of wordt alleen de buiten kan nagebootst.

Wat AI wel en niet kan
Kunstmatige intelligentie biedt veel mogelijkheden voor de zorg. Systemen kunnen grote hoeveelheden data verwerken, patronen herkennen die voor mensen soms lastig te zien zijn, en diagnoses ondersteunen met nauwkeurigheid. Zeker in tijden van personeelstekort lijkt AI een handige assistent: efficiënt, snel en onuitputbaar. 

Toch laat de praktijk zien dat AI niet alles kan overnemen. Ex Machina (Garland, 2014), een film die de relatie tussen mens en AI onderzoekt, toont op een krachtige manier hoe zelfs de meest geavanceerde kunstmatige intelligentiesystemen niet in staat zijn om de volledige diepte van menselijke ervaring en emotie te begrijpen. De AI, Ava, lijkt zich steeds menselijker te gedragen, maar blijft vastzitten in de grenzen van haar programmering. Dit is vergelijkbaar met hoe AI in de zorg, hoe slim het ook is, geen echte verantwoordelijkheid kan voelen of een emotionele connectie kan aangaan met de zorg behoevende.

Mijn vader, die (zoals ik ook al eerde zei) op de spoedeisende hulp werkt, vertelde mij vorige week over een vrouw die een letsel had aan haar voet. Het AI-systeem dat de röntgenbeelden analyseerde gaf aan dat er niets aan de hand was, en ze werd naar huis gestuurd. Pas later, toen een radioloog de beelden bekeek, bleek er wél degelijk iets mis te zijn en moest zij alsnog terugkomen voor behandeling.

Het is een klein voorbeeld, maar het maakt wel iets duidelijk: AI mist het vermogen om te twijfelen, tot alertheid, tot het zien van ‘iets dat niet klopt’ zelfs als dat nog niet eerder is gezien en niet in de data staat. Waar menselijke zorgverleners kunnen aanvoelen dat er méér speelt, volgt AI alleen wat het algoritme kent. Het herkent symptomen, maar geen context. Het doet alsof het begrijpt wat het ziet, maar mist het vermogen tot echte betrokkenheid of verantwoordelijkheid.

Toch is het te eenvoudig om AI alleen als een bedreiging voor menselijke zorg te zien. Er zijn ook situaties waarin mensen juist baat hebben bij technologie. Niet iedereen wil of kan steeds een mens tegenover zich hebben. Voor sommige patiënten is een gesprek met een chatbot laagdrempeliger dan met een arts. AI kan bovendien structuur bieden in complexe processen, fouten reduceren en juist daardoor indirect bijdragen aan betere menselijke zorg.

Denk bijvoorbeeld aan mensen met autisme of sociale angst, die zich prettiger voelen bij voorspelbare communicatie zonder sociale druk. Of aan overbelaste zorgverleners die dankzij AI meer tijd kunnen vrijmaken voor écht menselijk contact, omdat administratieve of diagnostische taken uit handen worden genomen.

AI hoeft geen vervanging te zijn, maar kan een aanvulling zijn, een hulpmiddel dat ruimte maakt voor wat zorg menselijk maakt. De vraag is dan niet of AI zorg overneemt, maar hoe we die samenwerking vormgeven zonder de menselijke essentie uit het oog te verliezen.

Ethiek en verantwoordelijkheid in AI-zorg
Kunstmatige intelligentie biedt voordelen voor de zorg, maar roept tegelijkertijd ethische vragen op die belangrijk zijn om over na te denken. Vooral als het gaat om de verantwoordelijkheid voor fouten die AI maakt. Wanneer een AI-systeem een verkeerde diagnose stelt of een patiënt niet correct behandelt, wie is dan verantwoordelijk? Is het de ontwikkelaar van het systeem, de zorgverlener die het systeem gebruikt, of het systeem zelf? Het is moeilijk om deze vraag simpel te beantwoorden en zou er zelfs een apart essay over kunnen schrijven, maar het is wel belangrijk om het in dit essay te benoemen, vooral als we het hebben over de mens die AI een grotere rol in de zorg gaat laten spelen.

In mijn voorbeeld van de vrouw waar het AI-systeem de fout in ging over haar voetletsel, komt deze vraag ook naar voren: Wie was er verantwoordelijk voor deze fout? Was het de schuld van het AI-systeem, die het algoritme volgde, of had de zorgverlener die gebruik maakte van het systeem, meer intuïtieve twijfel moeten hebben? Dit soort situaties benadrukt dat AI efficiënt kan zijn, maar ook kwetsbaar voor fouten, fouten die door mensen soms moeilijk te voorspellen zijn.

Het ethische dilemma dat ontstaat, ligt in het feit dat menselijke zorgverleners in staat zijn om intuïtief te reageren op ongewone situaties, zelfs wanneer de beschikbare data hen geen duidelijke aanwijzingen geven. Maar wanneer we vertrouwen op AI, verliest de zorg het vermogen om die intuïtie toe te passen, wat belangrijk is voor het nemen van belangrijke beslissingen.

In dit geval is het belangrijk dat zorgverleners de juiste training krijgen om AI-systemen correct te gebruiken en kritisch te blijven, zelfs wanneer het systeem op de oppervlakte lijkt te werken. Het gebruik van AI in de zorg mag niet betekenen dat menselijke verantwoordelijkheid volledig wordt overgedragen. Een mens blijft nodig om context te begrijpen en ethische afwegingen te maken.

Conclusie: De Toekomst van Zorg in de Samenwerking Tussen Mens en AI
In de toekomst lijkt de zorg niet slechts een kwestie van technologie of menselijke interactie, maar meer een samenwerking tussen beide. Kunstmatige intelligentie kan duidelijk bijdragen aan de efficiëntie en effectiviteit van de zorg, vooral in het verwerken van data en het uitvoeren van routinematige taken. Door administratieve taken of eenvoudige processen over te nemen, kan AI zorgverleners de ruimte bieden om zich te richten op wat essentieel blijft: empathie, begrip en een persoonlijke benadering.

Deze samenwerking betekend niet dat de zorgverlener wordt vervangen, maar dat AI een aanvulling is. Terwijl AI de complexe medische gegevens verwerkt, kan de zorgverlener de patiënt nog altijd de persoonlijke aandacht geven die AI niet kan bieden. Het is deze menselijke betrokkenheid die zorg echt betekenis geeft, een kwaliteit die technologie niet kan nabootsen, hoe geavanceerd deze ook is.

Het is belangrijk dat we AI niet zien als een bedreiging voor zorg, maar als een hulpmiddel dat de menselijke zorgverlener ondersteunt. AI biedt veelbelovende mogelijkheden om de zorg te optimaliseren, maar het is de samenwerking die ons in staat stelt de zorg echt te verbeteren. Als we deze samenwerking goed vormgeven, kunnen we zorgen voor een toekomst waarin technologie en menselijkheid hand in hand gaan, en waar de essentie van zorg: aandacht, verantwoordelijkheid, en betrokkenheid behouden blijft.

Bronnen:
Garland, A. (Director). (2014). Ex Machina [Film]. Universal Pictures.
Tronto, J. C. (1993). Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care. Routledge.