“Om meteen maar wat zorgen weg te nemen: dit boek draait niet om werkelijk ‘domme’ mensen,” zo valt Schimmelpenninck met de deur in huis. ‘Domheid’ duidt volgens hem niet op een lage intelligentie - waar je niets aan kunt doen - , maar op een gecultiveerde houding van opzettelijke onwetendheid, waar (juist) intelligente en invloedrijke mensen zich van bedienen. ‘Domrechts’ slaat dan ook niet op PVV-stemmers, die niet intelligent zouden zijn, maar op een radicaal-rechtse politieke stroming, die domheid tactisch inzet. Dom is niet wat je bent, dom is wat je doet. 

Maximale ophef
Schimmelpenninck werkt zelfs een schaal uit waarmee je deze vorm van domheid kunt aflezen: hoe meer opzet in het spel is, hoe dommer de persoon in kwestie. Van een beetje onschuldig bluffen of trollen, of nalatig omgaan met de feiten, tot je echt opzettelijk dommer voordoen dan je bent en willens en wetens de waarheid geweld aan doen. Dit gebeurt in de jacht op geld, op likes of op stemmen, en vaak met als doel ons vertrouwen in feiten en instituties te ondermijnen. Hoe dommer een uitspraak, hoe groter de kans dat sociale media-algoritmes het verspreiden. Dit maakt het driedubbel relevant voor filosofen: domheid gaat over kennis, ethiek en politieke filosofie.

Daarom is het voorbeeld van de waarschijnlijk redelijk intelligente rechtsfilosoof Raisa Blommestijn zo typerend. Ze tweette begin vorig jaar dat er nooit problemen waren met vuurwerk, totdat ‘buitenlands tuig’ elkaar en de politie begon te bekogelen. “De oplossing is niet het verbieden van vuurwerk en slopen van een Nederlandse traditie, maar het sluiten van de grenzen,” aldus Blommestijn. Dit is een aantoonbaar onjuiste bewering, die zowel empirisch als statistisch kant nog wal raakt. Maar: Blommestijn weet dat. Ze formuleert haar bewering met opzet zo ‘dom’, zodat er maximale ophef ontstaat en zowel voor-  als goedbedoelende tegenstanders deze onzin verder verspreiden. 

Makelaars in domheid
De domheid regeert is een knap betoog, maar Schimmelpennincks begripsanalyse gaat soms niet ver genoeg. Hij raadpleegt de etymologie, maar slechts oppervlakkig: ‘dom’ lijkt enerzijds terug te voeren op een zintuiglijk gebrek (zoals ‘stom’), maar daar houdt de analyse op. Terwijl er veel meer te halen valt. ‘dom’ duidt eerst en vooral op niet kunnen spreken, zoals bij het verwante ‘stom’, dat zich gaandeweg deze betekenis heeft toegeëigend. Maar wie verder terugzoekt, ziet een mooie Proto-Indo-Europese betekenis (dewb), die te maken heeft met duisternis of rook en die goed aansluit bij de actievere betekenis die Schimmelpenninck eraan toekent: het optrekken van rookgordijnen. 

Een groter probleem van de door Schimmelpenninck gewenste begripsinvulling is dat je een term niet verandert door er een bijvoeglijk naamwoord voor te zetten. Dat domheid opzettelijk is, moet je er steeds bij vermelden, om de ietwat denigrerende invulling van ‘dom’ te vermijden. Schimmelpennincks betoog, dat gericht is op de ‘makelaars’ in domheid (niet de gewone Nederlanders!), zou door de gevoeligheid rond de term ‘dom’ veel lezers kunnen verliezen.

Simpele boerenjongen
Is er een andere term voorhanden? Een kansrijke kandidaat is bullshitten, geënt op het bekende essay On Bullshit (1986) van de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt. Waar een leugenaar de waarheid bewust geweld aandoet, gaat het bij bullshitten om een manier van spreken die zich geheel niet tot de waarheid verhoudt en waarbij de spelregels steeds wordt gewijzigd. Bij Schimmelpennincks ‘domheid’ speelt echter het opzettelijk verdraaien of negeren van feiten een essentiële rol, of iemand nu aan het bullshitten, jij-bakken of trollen is. De voorbeelden van bullshitten die Schimmelpenninck noemt - zoals de beruchte ‘nareis-op-nareis’-uitspraak van VVD-leider Dilan Yeşilgöz - zijn strikt genomen geen bullshit.

Een andere kandidaat zou ‘verdommen’ kunnen zijn (niet te verwarren met ‘verdoemen’). Dumbing down zouden ze in de VS zeggen. Het geijkte voorbeeld is voormalig president George W. Bush, die zich dommer voordeed dan hij was toen hij zich tijdens de verkiezingscampagne van 2000 afzette tegen medekandidaat Al Gore. Bush was een rijke en hoogopgeleide presidentszoon maar deed zich voor als simpele boerenjongen met een Texaans accent, om ‘volkser’ over te komen. Maar dumbing down is ook maar een van de strategieën van Schimmelpennincks opzettelijke domheid en dekt dus ook niet de hele lading.

Hoe dan ook, Schimmelpenninck legt wel een goede basis om verder over ‘domheid’ te filosoferen. En tactisch gezien is het intact laten van ‘domheid’, met alle risico’s waarvan Schimmelpenninck zich bewust van is, een slimme zet. De domheid regeert staat al weken lang hoog in de Bestseller 60.

Paul Teule (1981) studeerde filosofie en economie en doceert bij de UvA en de HTF, waar hij ook directeur Onderwijs is. Hij is redacteur van Phronèsis en (acquirerend) redacteur van De Nederlandse Boekengids.