Het feeërieke in het verschrikkelijke

Elisa (Sally Hawkins) werkt als schoonmaakster in een geheim laboratorium, in de Verenigde Staten van de jaren 60. Door een verminking uit haar jeugd is ze non-verbaal en communiceert ze door middel van gebarentaal. Met haar vriendin Zelda (Octavia Spencer) ontdekt ze dat een amfibisch wezen gevangen wordt gehouden in het laboratorium en wordt gemarteld door hun baas, Colonel Strickland (Michael Shannon). In het geheim bouwt Elisa een relatie op met het wezen en begint een plan op te stellen om hem te redden. 

In zijn essay ‘Monster Culture’ poneert Jeffrey Jerome Cohen zeven theses over de rol van monsters in onze media en cultuur. Een paar van deze theses bespreek ik hier in relatie tot The Shape of Water.

1. Het monster belichaamt een cultureel moment, dat wil zeggen: ze staan symbool voor de angsten van een bepaalde tijd. Zo werden in de jaren vijftig, de tijd van de ruimtewedloop en de ‘rode schrik’, films over invasies door aliens populair. In de jaren zestig symboliseert het monster de communist, de niet-Amerikaanse, de niet-witte. In The Shape of Water wordt het monster geholpen door een gehandicapte, een Afro-Amerikaanse vrouw, een Russische wetenschapper en een homoseksuele kunstenaar: bevolkingsgroepen die het in die tijd nog moeilijker hadden dan nu. 
2. Het monster overstijgt categorisatie en biedt weerstand aan de systematische structuren van onze cultuur (de Franse filosofe en psychoanalytica Julia Kristeva noemt dit een category crisis). Het monsterlijke, hybride lichaam, in de film uitgebeeld door acteur en contortionist Doug Jones, conformeert zich niet aan onze rigide ideeën van gender of ras en vormt daardoor een bedreiging voor de status quo van de witte man. Tegelijkertijd lijkt het monster genoeg op ‘normale’ mensen om een unheimlich gevoel op te wekken; het monster is ‘het vreemde in onszelf’, zoals Kristeva dit uitdrukt. De verminkte Elisa voelt zich begrepen en gezien door het monster dat net als zij niet verbaal kan communiceren. Het monster behandelt haar met meer respect en begrip dan haar baas, en zo ontstaat er een bijzondere connectie. Deze connectie is gebaseerd op de weerstand die zij beiden ervaren van de rigide cultuur waarin zij zich bewegen.
3. Het monster symboliseert het idee van de Ander. Colonel Strickland heeft dezelfde minachting voor het fictieve monster als voor de sociologische minderheden om hem heen: de non-verbale Elisa en de zwarte Zelda. Maar ook de uiteindelijke metgezellen van het monster weten dat hij niet menselijk is: hij is en blijft een gevaarlijk, monsterlijk figuur. Ware liefde verandert hem niet, zoals dat wel gebeurt in het sprookje Belle en het Beest.
4. Het monster is een vorm van verlangen. Het beweegt tussen het monsterlijke en het aantrekkelijke. Dit is geen nieuw concept binnen het romance-genre: datgene wat verboden is, of wat ons kwaad zou kunnen doen, is datgene waarnaar we stiekem verlangen. Zelfs nadat Elisa heeft gezien hoe gevaarlijk het monster kan zijn, voelt ze sympathie en uiteindelijk zelfs liefde voor hem, wat culmineert in een dromerige scène waarin de twee samen komen.
5. Het monster ontsnapt. Dit gebeurt altijd. Wat het monster symboliseert, is niet zomaar te verslaan: het monster zal dus nooit echt sterven.