Volgens Khalid Hafid heeft een recent onderzoek (van een team onderzoekers van de University of California San Diego, Johns Hopkins University en het Bryn Mawr College) aangetoond dat ChatGPT beter presteert dan artsen op het gebied van kwaliteit en empathie bij het beantwoorden van vragen van patiënten. Kortom, AI wordt met elke update emotioneel intelligenter, en wordt meer en meer geprogrammeerd om als empathisch wezen te functioneren. Maar is deze geprogrammeerde, nagemaakte en geanalyseerde empathie ook empathie te noemen? Om hier antwoord op te geven moet eerst een korte definitie van empathie gegeven worden. Naar mijn idee betekent empathie het begrijpen van, het meevoelen en het meeleven met andermans emoties. Wij mensen zijn empathische wezens; we zorgen voor elkaar en letten op elkaars emoties tijdens interacties. We begrijpen emoties en voelen deze ook.

Ik wil graag tussen drie dingen onderscheid maken: tussen meevoelen, meeleven en
emotiebegrip.
- Voor meevoelen is het essentiëel om een emotioneel wezen te zijn. Door middel van
deze emoties kun je meevoelen met een ander.
- Om met iemand mee te leven is emotie niet per se nodig, maar is het wel handig om te hebben.
- Zonder emotie kun je echter met iemand meeleven door er voor diegene te zijn.

Begrip van emoties heeft geen medeleven of emotionele ervaring nodig om op te brengen. Het enige wat nodig is, is begrijpen dat een ander iets voelt en wat de consequenties van dit gevoel zijn. Zo kan een AI chatbot begrijpen dat iemand verdrietig is en dat dit zorgt dat iemand op zijn kamer wil huilen. Deze drie zaken bij elkaar geven in mijn optiek de volledige definitie van empathie, maar misschien is empathie ook met twee van de drie, of zelfs één van de drie aspecten op te brengen. Dit ga ik nu uitzoeken.

Ik ben een aanhanger van de naturalistische benadering van emoties, die stelt dat emoties behoren tot menselijke natuur. Deze overvallen ons en zijn universeel. Een AI kan geen emotie hebben, want het heeft geen menselijke natuur; het heeft geen emoties die hem overvallen en behoort dus niet tot de universele mens. Maar AI kan wel meeleven en emoties begrijpen, omdat het geprogrammeerd is emotionele patronen te herkennen. De vraag die bij mij opkomt om te beantwoorden of AI empathie kan hebben, is de volgorde waarop emotiebegrip, meevoelen en meeleven plaatsvindt. Begrijpen wij eerst een emotie en kunnen wij daardoor meevoelen? Of voelen wij een emotie, waardoor wij een emotionele situatie kunnen begrijpen? Deze vraag is essentiëel om de hoofdvraag te beantwoorden. Want AI kan wellicht
emoties begrijpen, maar kan deze onmogelijk voelen. Waar een mens bij angst last heeft van zweet en hartkloppingen, of bij liefde kriebels in de buik voelt, is een AI slechts geprogrammeerd om emoties na te bootsen. Zo voelt het geen blijdschap, maar gebruikt het een enthousiaste taal, of kan het begrijpen dat liefde fijn voelt en fijne dingen hierover zeggen. Een mening of eigen gevoelservaring heeft het niet. Als empathie begint bij het voelen van emoties, dan kunnen wij dus stellen dat AI geen empathie heeft. Maar als het begrijpen van een emotie/emotionele situatie eerst gebeurt, zou AI wellicht wel empathie kunnen hebben; dit begrip moet betekenen dat AI kan meeleven, en al is het niet meevoelen, het komt wel heel erg in de buurt.

Of het voelen van emoties essentiëel is om empathie op te brengen, wil ik met behulp van een voorbeeld uitzoeken.

Ik ken iemand met een angststoornis: alles wat deze persoon denkt is angst, en alles wat hij doet is gebaseerd op angst. Zelfs zijn lichaam trilt constant van angst. Ik kan me niet voorstellen hoe dit moet voelen voor hem; meevoelen lukt niet. Maar ik kan wel degelijk met hem meeleven, en de ernst van zijn situatie begrijpen, en hem steunen. Emotionele herkenning (herkenning in de zin van 'hetzelfde hebben meegemaakt') is misschien niet per se nodig om empathie op te brengen, volgens deze denkwijze.

Aan de andere kant weet ik niet of AI zou kunnen meeleven met deze persoon, omdat AI nog nooit emotie heeft gevoeld. Hoewel ik zelf geen situaties van deze ernst heb meegemaakt, heb ik zelf wel moeilijke tijden en emoties gehad, wat wellicht bijdraagt aan mijn medeleven; een eigen ervaring om te vergelijken met de zijne, en op basis hiervan maak ik, als emotioneel intelligent wezen, een schatting van de ernst van de situatie van de persoon in kwestie. Nu zou je dus kunnen stellen dat AI geen empathie heeft.

Om een hele andere kant op te gaan, ga ik nu de rol van het lichaam in relatie tot empathie onderzoeken. Ik denk dat het lichaam nodig is om emoties te voelen. Voor mij is een duidelijk onderscheid tussen brein en lichaam - met mijn brein denk ik na en vind ik begrip in zaken, met mijn lichaam voel ik emoties. Blijdschap, verdriet, begeerte, liefde, woede, noem het maar op, het is altijd mijn lichaam die mij vertelt dat er iets aan de hand is. Hierna trekt mijn brein conclusies met de informatie die mijn lichaam geeft, en zo kom ik erachter wat ik voel. Deze wisselwerking is nodig om emoties te voelen; zonder brein losse informatie zonder duidelijk begrip, zonder lichaam geen emoties om conclusies uit te trekken.

AI zie ik als een brein zonder lichaam en mist dus het aspect van het lichaam dat moet vertellen dat er iets aan de hand is. Het heeft wellicht allerlei informatie gekregen over emoties en kan dus nauwkeurig weten hoe deze voelen, maar echt voelen doet het niet, want het mist een lichaam.

- Dit betekent niet dat AI niet als bijvoorbeeld therapeut kan werken. Er zijn al meerdere succesvolle therapeutische AI-bots in het leven geroepen, die bijvoorbeeld waardevol zijn voor mensen die geen toegang hebben tot traditionele therapie. Mensen met angst voor mensen bijvoorbeeld kunnen enorm veel hebben aan de kennis van een AI-bot. Los van of AI empathie heeft, het kan dus zeker behulpzaam
zijn in de geestelijke gezondheidszorg.

Maar om de hoofdvraag de beantwoorden: Is de geprogrammeerde, nagemaakte empathie van een AI-bot ook echt empathie te noemen? Deze vraag heeft naar mijn idee geen ja-nee antwoord, maar het antwoord is eerder op een spectrum te leggen. Want aan de ene kant mist AI een aantal vereisten voor empathie, maar het heeft ook weer veel aspecten die wel degelijk overeenkomen met de aspecten van empathie. Om het even allemaal onder elkaar te zetten, hier een overzicht.

Wat heeft AI wel:
AI heeft emotiebegrip, het weet wat gevoelens met iemand kunnen doen. Hierdoor kan het meeleven met iemand, en bijvoorbeeld in therapie behulpzaam zijn. Dit komt omdat het enorm veel kennis geprogrammeerd heeft gekregen over emoties en de consequenties hiervan.

Wat heeft AI niet:
AI heeft geen lichaam, waardoor het geen emoties kan hebben. Hierdoor kan het niet meevoelen met iemand, want hiervoor is het essentiëel om zelf emotionele ervaring te hebben.

Ik denk dat een mens meer empathie heeft dan een AI, maar dat AI, zeker als het is geprogrammeerd als empathische AI, echt wel tot zekere hoogte empathie heeft. Wellicht niet alle aspecten (wat menselijke empathie zo bijzonder maakt), maar het beschikt zeker over empathie, in ieder geval genoeg om in de geestelijke gezondheidszorg zijn steentje bij te dragen. De ontwikkelingen van AI gaan razendsnel, en wellicht ziet de kunstmatige intelligentie er over vijf, tien, of twintig jaar al heel anders uit, heeft het dan al meer aspecten van empathie. Maar voor nu, wat denk jij: heeft AI empathie?