Heeft corona de ethiek veranderd? Mij als ethicus wel een beetje

Voorbeeld 1: Broodje in de trein
Tijdens de eerste coronagolf was ik op weg naar het LUMC. In de trein zat iemand een broodje te eten. Mondkapje af. Ik twijfelde of ik iets zou zeggen. Ik besloot even te wachten. Het broodje was bijna op en misschien zou daarna het mondkapje weer opgaan. Toen mijn medereiziger het volgende broodje pakte, vroeg ik: “Zou je misschien je mondkapje op willen zetten? Als we allemaal meedoen, is het sneller voorbij.” Wat volgde, was een verwijzing naar de website van de NS, waarop zou staan dat het mocht. Dat laatste klopte, maar week ook af van de landelijke richtlijnen, waarin werd aangeraden om zoveel mogelijk vóór of na je reis te eten en te drinken. Mijn medereiziger is elders gaan zitten, om rustig een broodje te kunnen eten.

Voorbeeld 2: Pas op de plaats voor ethici
Toen het er naar uitzag dat corona nog wel even zou blijven en de zorg blijvend onder druk zou zetten, verscheen een opiniestuk over het belang om tijdig na te denken over de vraag wie eventueel voorrang zou mogen krijgen op de IC, als er vanwege schaarste zware keuzes gemaakt zouden moeten worden over wie wel en niet geholpen kon worden. Eén reactie is me vooral bijgebleven: de oproep aan ethici om even een pas op de plaats te maken. Het zou niet het juiste moment zijn om de stelling te verdedigen dat jongeren voorrang zouden mogen krijgen; een precaire morele overweging, aldus de critici.  En ook niet de juiste plek om op de opiniepagina van een landelijke krant precaire morele overwegingen te publiceren.

Voorbeeld 3: Onvrij door een elastiekje en een stukje stof
Het zal u niet zijn ontgaan. Het afgelopen jaar is het regeringsstandpunt over mondkapjes stapje voor stapje opgeschoven. Van niet bewezen effectief en mogelijk contraproductief, naar een essentiële schakel in de preventiestrategie. En van dringend advies naar plicht. Van meet af aan, ook zonder wettelijke plicht, was een veelgehoord bezwaar dat een mondkapje onze vrijheid beperkt.

Voorbeeld 4: 1 + 3 is toch hetzelfde als 3 + 1?
Momenteel is de bezoekregeling voor thuis strenger dan tijdens de eerste coronagolf. Mocht je eerst maximaal twee personen per keer ontvangen, nu is dat één. Een veelgehoorde reactie focust op een waargenomen scheefheid in wat mag: waarom mag één persoon wel op bezoek bij een gezin van drie, maar mag datzelfde gezin niet op bezoek bij diezelfde persoon? Is dat niet tegenstrijdig?

Eerst iets over vrijheid. Ik deel regelmatig berichten via LinkedIn. Hoewel ik het zeker niet altijd eens ben met het volledige bericht, zit er wel altijd een punt in dat ik belangrijk vind. Een eerste verandering is dat ik minder vaak kritische berichten deel. Niet omdat ik kritiek minder belangrijk ben gaan vinden, maar omdat ik anders ben gaan denken over wat mijn eigen rol kan zijn. Ook focus ik meer op wat beperkingen mogelijk maken. Neem het mondkapje. Natuurlijk, een plicht om een mondkapje te dragen beperkt onze negatieve sociale vrijheid. Maar los van de mate waarin het dit doet (minimaal, als je het mij vraagt), maakt een mondkapje vooral veel mogelijk. Bij elkaar zijn! Iets soortgelijks geldt voor het aangescherpte beleid voor thuisbezoek.

Als we focussen op de stelling dat 1 + 3 toch evenveel is als 3 + 1, missen we een cruciaal punt. Dat één persoon bij drie anderen op bezoek mag, maar niet andersom, is alléén tegenstrijdig als we uitsluitend kijken naar de risico’s op locatie (als de bezoekers eenmaal binnen zijn). Maar ook de risico’s onderweg zijn van belang. En dan maakt het nogal verschil of X op bezoek gaat bij Y, of Y bij X. Ter illustratie: 500.000 maal drie personen in het OV betekent meer drukte dan 500.000 maal één persoon. Grotere aantallen betekenen grotere risico’s (ceteris paribus), en omgekeerd. Dat één persoon bij drie anderen op bezoek mag, maar niet andersom, is scheef, maar die scheefheid getuigt mijns inziens vooral van beleid dat zoveel mogelijk ruimte wil laten: drie personen kunnen nog steeds die ene persoon zien.

Het treinvoorbeeld vind ik vooral interessant vanwege de botsende invullingen van het mondkapjesbeleid door de NS en het ministerie van VWS. Het laat zien dat ogenschijnlijk subtiele verschillen in formulering grote impact kunnen hebben op de verdeling van verantwoordelijkheid. Kernvraag voor mij is geworden: Hoe kunnen we met elkaar in gesprek blijven over gedeelde verantwoordelijkheden, ook als de institutionele arrangementen waarin we ons begeven, met elkaar botsen? In de trein lukte dat niet, maar sindsdien ben ik er voortdurend mee aan het experimenteren.

De oproep dat ethici soms een pas op de plaats moeten maken, is daarbij op twee manieren een inspiratie geweest. Ten eerste als middel om scherper te stellen wat voor mij van wezenlijk belang is, en wanneer een pas op de plaats niet meer passend is. Het leidde tot een kritisch stukje (via LinkedIn) dat het bezoekverbod in de verpleeghuizen tijdens de eerste golf niet langer proportioneel was. Inclusief een voorstel om onze creativiteit aan te boren om te kijken wat er wél kan.

Later was ik in het Leids Universitair Medisch Centrum betrokken bij gesprekken over vaccinatie in de zorg. Vanuit een bredere bezorgdheid over polarisatie van het maatschappelijke debat, ben ik gaan nadenken over wat een conceptueel kader zou kunnen zijn waarin alle verschillende perspectieven een plek konden krijgen, maar zonder de verbinding te verliezen en met aanknopingspunten om elkaar weer te vinden. Een dankbare rol.