Een tijdje geleden was ik in Leusden bij de Internationale School voor Wijsbegeerte aanwezig bij de presentatie van het boek Macht en Moed - Praktijkboek van Erik Pool. Verder waren aanwezig: een beroemde schrijver, een nog beroemdere cabaretier, een bekende politicus, een generaal van het leger, een lid van de Raad van State en een hoofdinspecteur van het onderwijs. Allemaal spraken ze lovende woorden over het boek, dat gaat over het grote belang van dialoog en het voeren van onderzoeksgesprekken. Elke  spreker benadrukte hoe hard die nodig waren, elk vanuit hun eigen perspectief en het werkveld waarin zij werkzaam waren.

Zondagsbegrip

Maar niemand ging in op de vraag wat zo’n gesprek precies inhield: wie er dan met wie aan tafel moest komen, wat het thema ervan zou kunnen zijn, hoe het voorbereid moest worden, wie het zou moeten leiden, wat de inzet ervan was. ‘Dialoog’ is een zondagsbegrip: iedereen wil er wat mee, maar niemand weet wat het precies inhoudt. Met als gevolg dat niemand er daadwerkelijk wat mee doet. Mooie intenties, nul consequenties. Nogal wiedes, zou je zeggen, want hoe moet je iets aanpakken waarvan je geen idee hebt wat het is? 

Het boek van Erik Pool gaat over de vraag hoe je in de dagelijkse praktijk van de overheid vruchtbare dialogen tot stand brengt. Mijn nieuwe boek gaat daar ook over, maar heeft een andere focus. Het biedt niet alleen technieken van reflectie in de context van de ambtenarij of ander werk, maar geeft ook een systematisch overzicht van de kunst van de dialectiek: het vermogen om dialogen te voeren. Dat is vanouds de kern van de praktische filosofie.

Mooie intenties, nul consequenties.

In vorm komen

Er zijn in de filosofie drie takken van sport te onderscheiden: de academische filosofie, de publieksfilosofie en de praktische filosofie. De academische filosofie is abstract en theoretisch; zij produceert wetenschappelijke boeken en artikelen in vaktijdschriften. De publieksfilosofie wil filosofie vertalen in voor leken begrijpelijk taal; zij levert journalistieke stukken, lezingen en publieke optredens. De praktische filosofie gaat net als Socrates met een filosofisch instrumentarium de markt op, om op allerlei plekken in de samenleving reflectie en dialoog tot stand te brengen. 

Socrates was de horzel van de Atheense burgerij. Hij beschouwde het zoeken van wijsheid als het belangrijkste wat er is in het leven. Altijd ging het hem erom inzicht te verwerven in de juiste handelingsleidende ideeën: de beelden en opvattingen die jezelf en anderen ‘in vorm’ kunnen brengen. Want alleen door inzicht in wat het betekent om ‘in vorm te zijn’ en hoe je in vorm komt, kun je een waarachtig goed leven leiden. 

Wat bij ons bekend staat als de ideeënleer van Plato is in feite een vormleer: het Griekse eidos betekent in de eerste plaats ‘vorm’. De ideeënleer is de leer van het in vorm komen, van het onderzoek van voortreffelijkheid en je beste zelf. Nog in de Apologie, zijn toespraak tot de rechters die hem wilden veroordelen voor het bederven van de jeugd, hekelde Socrates de heersende mentaliteit van kortzichtigheid, eigenbelang en vormloosheid: “Schamen jullie je niet dat je wel oog hebt voor het verwerven van rijkdom, status en aanzien, maar je niet bekommert om wijsheid en waarheid, en de vervolmaking van je ziel?” (29d-e). Ook toen waren mensen niet in vorm.

Indringende vragen

Op dat punt is er 2500 jaar later niet veel veranderd. Socrates’ kritiek en zijn poging zijn medeburgers wakker te schudden is vandaag de dag nog net zo relevant als toen. Er zijn heel veel mensen, groepen en organisaties, die de indringende vragen van een of andere Socrates goed zouden kunnen gebruiken. We leven in een tijd waarin de crises zich aaneenrijgen, publiek en persoonlijk: klimaat, wonen, stikstof, oorlog, uitholling van gezag, migratie, globalisering, polarisatie, aantasting van het recht, institutionele onmacht, ondermijning van de democratie, pedagogische ontwrichting, onvermogen tot disciplinering - het is een lange, urgente en verontrustende reeks. Het zijn niet alleen kwesties die op het politieke toneel spelen, maar ook in het persoonlijke leven. De verwarring is de afgelopen decennia alleen maar toegenomen. Er is steeds minder sprake van een gedeelde werkelijkheid, gemeenschappelijke waarden en een verbindende cultuur. Wat voor standpunt moet je in elk van die thema’s innemen? Wat is het goede? Wat wil je werkelijk? 

Gezamenlijk nadenken

Er is in mijn ogen nog steeds grote behoefte aan mensen die in het voetspoor van Socrates kunnen treden en je helpen om grondig na te denken, zowel over de grote maatschappelijke kwesties als over jezelf: hoe je in vorm komt en wat het richtinggevende idee in een kwestie is. In vorm komen - Handboek praktische filosofie geeft een systematisch overzicht van wat het voeren van socratische gesprekken inhoudt, wat je moet kennen en kunnen om de rol van Socrates op je te kunnen nemen. Het beschrijft tientallen praktische competenties die vanouds het hart van de dialectiek vormen. 

Dialectiek kun je omschrijven als de kunst om in een dialoog uiteenlopende visies en houdingen te onderzoeken. Zij schept een cultuur van gezamenlijk nadenken, die mensen verbindt ondanks hun verschillen. In mijn boek geef ik een gedetailleerd beeld van die kunst. Het is gericht op de ontwikkeling van een vruchtbare gespreks- en onderzoekscultuur, voor iedereen die zich de kunst van reflectie eigen wil maken. Je hoeft geen academisch geschoold filosoof te zijn om in het voetspoor van Socrates te treden. Wel moet je er bepaalde vaardigheden voor onder de knie krijgen. Die vergen oefening en training. De kunst van het filosofische gesprek leer je alleen in de praktijk.

Socrates’ kritiek en zijn poging medeburgers wakker te schudden is vandaag de dag nog net zo relevant als toen.

Instrumentele rationaliteit

In die praktijk is het al een grote kunst om überhaupt ruimte te maken voor reflectieve gesprekken. Iedereen heeft het druk, iedereen vindt dat er al te veel gepraat wordt en dat dat nergens toe leidt. We hebben geen tijd voor dialoog, heet het al gauw, laat staan voor filosofie of het onderzoek naar ideeën. Want het levert niets op, het brengt ons niet verder. Dat is het standaardbeeld van filosofie: mooie maar nutteloze, want veel te abstracte, reflecties van wereldvreemde stuurlui aan wal. Dat beeld hebben de filosofen aan zichzelf te wijten. De academische en ook de publieksfilosofen bevestigen dit beeld geregeld.

In de praktijk voeren we meestal maar twee soorten gesprekken op het werk: conversatie en vergaderen. Het eerste gesprek is vrij van nut. Het gaat over koetjes en kalfjes: het nieuws of het weer, de sport of de politiek. Het tweede is wel bedoeld als nuttig: het gaat over wat er in het werk op de agenda staat, wat prioriteit heeft, wie wat moet doen om het gezamenlijke doel te realiseren. Het is instrumentele rationaliteit: een vorm van denken en spreken die resultaatgericht is. Er moet iets uitkomen, anders haken mensen af. Directe effectiviteit staat centraal. 

Hater van gesprekken

Aan de derde vorm van denken en spreken: vrije ruimte-gesprekken of substantiële rationaliteit, komt men meestal niet toe. Dat gesprek gaat over wat eigenlijk de richtinggevende waarden en doelen zijn, welke visie en ideeën de juiste zijn, hoe je met elkaar wilt samenwerken, wat in een activiteit de kern is en wat bijkomstig, kortom: wat het waarachtige beeld van in vorm zijn inhoudt. In de klassieke filosofie werd dit domein wel aangeduid als het goede, het ware en het schone. Daar komen de grote zondagsbegrippen aan bod, zoals ‘rechtvaardigheid’, ‘gelijkheid’, ‘waarheid’ of ‘zinvolheid’. 

Het is lastig om daar grondig met elkaar over te spreken. Je loopt onmiddellijk tegen problemen aan als definitie, vraagstelling, concretisering, afbakening en veelstemmigheid, met alle bijbehorende spraakverwarring. Bovendien: zo’n gesprek leidt ogenschijnlijk tot niets anders dan woorden. Je komt makkelijk op het punt dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Je krijgt al gauw het gevoel dat zulke gesprekken nooit ergens toe leiden, waardoor op den duur iedereen afhaakt. Dat is de befaamde ‘misologie’, waar Socrates op wijst in de Phaedo: het gevaar om ‘een hater van gesprekken’ te worden. “Want een mens kan geen erger kwaad overkomen dan het haten van gesprekken.” (89d).

Veeleisende discipline

Hoe moeilijk zulke gesprekken ook mogen zijn, ze zijn niettemin onontbeerlijk. Als missie, visie en strategie niet helder zijn, doet iedereen maar wat. Als je geen aandacht besteedt aan hoe wat jij doet, moet worden afgestemd op wat anderen doen, ontstaat er geen teamwork. Als niemand zich druk maakt over de vraag of het een beetje goed leven is op het werk, krijg je snel een verwaarloosde organisatie, met alle consequenties van dien. Gesprekken voeren over principes of beginselen, datgene waar het om begonnen is, is cruciaal, zowel voor het welzijn van jezelf als van degenen met wie je het leven deelt.

Daarom is het van groot belang dat er mensen komen die vaardig zijn in dialectiek: die in staat zijn gesprekken te voeren over de grote begrippen en die een cultuur van reflectie in een organisatie kunnen ontwikkelen. Praktische filosofie is een omvattende, complexe en veeleisende discipline. Ze begint met het vermogen om vrije ruimte te scheppen en mensen te begeleiden in gezamenlijk nadenken. Ze is gebaseerd op een groot aantal samenhangende vaardigheden: nauwkeurig formuleren, vooronderstellingen opsporen en toetsen, vragen stellen, argumentaties opbouwen en vergelijken, je verplaatsen in een ander, principes verduidelijken - allemaal typisch filosofische basisvaardigheden. En dan hebben we het nog niet eens over geavanceerde vaardigheden als begrippen uiteen halen, tegenstellingen inspecteren, eenheid in veelheid aanbrengen en de sprong naar een idee maken.

Langzaam verschuift de filosofie van de academie en het vrijetijdscircuit naar de werkvloer en het dagelijks leven.

Maandagochtendvergadering

Dialectiek is een vak. Op dit moment wordt dat meestal uitgeoefend door consultants, coaches en organisatieadviseurs. Filosofen schrikken ervoor terug. Zij doceren liever Kant of Heidegger, of stellen zich tevreden met het populariseren van het filosofische gedachtegoed. Met als gevolg dat het handwerk, het ambacht van de filosoof, vooral door niet-filosofen wordt uitgevoerd. In vorm komen - Handboek praktische filosofie is erop gericht filosofen te kweken die het werk van Socrates wèl aan kunnen en die de praktische filosofie weer de rol geven die ze oorspronkelijk had, namelijk: gesprekken voeren. Niet alleen in de vrije ruimte van een school (het Griekse scholè betekent ‘vrije ruimte’), maar ook op de markt, met beleidsmakers en bestuurders, en met alle mensen van wie verwacht mag worden dat ze ideeën hebben en een visie op waar het naartoe moet.

Ik heb jarenlang trainingen in de socratische methode gegeven. Daar zat op enig moment een interim-manager uit het onderwijs bij. Hij raakte geïnspireerd en kreeg het vuur van reflectie. Daarom had hij op de scholengemeenschap waar hij interim-directeur was ingevoerd dat hij op de maandagochtendvergadering met zijn team van conrectoren eerst een uur lang een socratisch gesprek voerde: samen een relevante praktijkvraag onderzoeken, aan de hand van een persoonlijke casus en enkele simpele socratische oefeningen. Hij vertelde dat ze er nooit mee klaar kwamen in dat uur en dat het vaak uitliep. Maar door de wekelijkse herhaling ontstond er wel een cultuur van reflectie, inclusief de ontwikkeling van vaardigheden in dialectiek en de geleidelijke, gezamenlijke vorming van een visie op onderwijs en organisatie. Bovendien - en dat was misschien nog wel het belangrijkste - leidde het tot een gevoel van verbinding, doordat ze gezamenlijk de grote vragen aanpakten. In die richting moeten we het zoeken, denk ik.

Leren filosoferen

Er zijn de afgelopen jaren heel wat boeken verschenen over praktische filosofie, de techniek van het socratisch gesprek, stappenplannen voor moreel beraad, werkvormen om reflectie teweeg te brengen, enzovoort. Het is bij elkaar een rijk palet, variërend van het socratisch café - voor iedereen toegankelijk - tot strategische analyses in organisaties met behulp van het kralenspel. Er hebben zich inmiddels verschillende groepen van praktische filosofen gevormd, die inzichten, technieken en nieuwe werkvormen uitwisselen (DenkLab, HTF, ISVW). Langzaam verschuift de filosofie van de academie en het vrijetijdscircuit naar de werkvloer en het dagelijks leven, van weekend en vrije tijd naar de praktijk van door-de-week. Ik ben daar blij om. Alleen al omdat daarmee eindelijk recht wordt gedaan aan Kants verzuchtingen in de Kritiek van de zuivere rede, dat filosofie niet beschouwd moet worden als  ‘een systeem van wetenschap’, maar als een ‘traktaat over de methode’ (B XXIII), en dat je ‘filosofie’ niet kunt leren: je kunt alleen ‘leren filosoferen’. (A838 / B866).