In september 2024 is Niels Witjes afgestudeerd aan de masteropleiding Toegepaste Filosofie van de HTF. Zijn opdrachtgever was ISK Arnhem (Internationale Schakelklassen). Dit is een organisatie die nieuwe Nederlanders voorbereidt op het Nederlandse onderwijs. De meesterproef waarop Niels afstudeerde, bestaat uit een serie filosofielessen voor ISK-leerlingen, gericht op het ontwikkelen van gespreksvaardigheden en identiteitsvorming.
Een jaar lang gaf ik lessen filosofische gespreksvoering op de ISK Arnhem. Hier worden nieuwkomers tussen de 12 en 18 jaar oud in twee jaar voorbereid op het Nederlandse onderwijs. Mijn meesterproef is bedoeld als bruikbaar en inspirerend pleidooi voor het vak filosofie op het lesrooster van iedere ISK. Het uiteindelijke doel is om mijn leerlingen te laten kennismaken met de waarde van het goede gesprek en hen tevens te bekwamen in de vaardigheden die hiervoor nodig zijn. De leerling, maar zeker ook de samenleving, hebben hier behoefte aan.
Meesterproef
Ik kreeg het afgelopen schooljaar toestemming om in twee tweedejaars ISK klassen twee uur per week filosofie te geven. Voor de invulling van de lessen kreeg ik volledig de vrije hand. ‘Filosofie’ werd ‘filosoferen’ en deze hypothese werd het startpunt voor mijn Meesterproef, die zich als volgt laat omschrijven:
Thema-gedreven lessen filosofische gespreksvoering op een ISK kunnen helpen om leerlingen de vaardigheden en het vertrouwen te geven een bestendige identiteit te vinden en om, met dit weldoordachte zelfbeeld, succesvol te kunnen meedoen in de (heropbouw van de) publieke ruimte als handelend subject en actief burger.
Socratische houding
In deze hypothese vind je twee rode draden terug: identiteitsvinding en het aanleren van gespreksvaardigheden. De eerste vijf maanden voerden we in de klas vooral gesprekken over thema’s rondom identiteit. Door hierbij telkens een socratische houding aan te nemen, daagde ik de leerlingen uit om hun gedachten en overtuigingen onder woorden te brengen en te onderzoeken. Het draait bij deze houding om het toelaten van verwondering, het stellen van vragen, het concreet maken van abstracties, het sturen op verplaatsing in elkaars posities en het naast elkaar leggen van de verschillende inzichten en argumenten. Zo kan gezamenlijk onderzoek plaatsvinden en kan een dieper en essentiëler begrip van zaken worden bereikt. Bij gesprekken over onderwerpen als geloof, racisme en de verschillen tussen mannen en vrouwen kwam telkens een heel scala aan zienswijzen voorbij. Het logboek dat ik bijhield, vulde zich snel met prachtige verhalen en gesprekken, die ik regelmatig laat terugkomen in mijn beroepsproduct.
Grote stappen
In het tweede deel van het jaar behandelde ik ook gericht de vaardigheden die nodig zijn om een goed (socratisch) gesprek te kunnen voeren. Denk hierbij aan vragen stellen, doorvragen, samenvatten en argumenteren. Ik stelde een lijst van positieve en negatieve bijdragen op en stuurde in de lessen vooral op het verbeteren van de positieve bijdragen en het afleren van de negatieve. Denk bij negatieve bijdragen aan het afkappen van de ander, meningen zonder argument geven of afwijken van het onderwerp. De leerlingen kregen een lijst met deze gedragingen, omschreven op beginner-, gevorderd en expertniveau, en konden zo worden meegenomen in wat ik van hen verwachtte.
Met twee uur per week kunnen leerlingen grote stappen maken in het zich eigen maken van gespreksvaardigheden, zo blijkt uit het onderzoek dat ik deed. Voor dit onderzoek liet ik de leerlingen eenvoudige socratische gesprekjes voeren en opnemen. In een zogenaamde nulmeting kon ik per leerling de bijdragen aan het gesprek terugluisteren en aangeven wat ze goed en minder goed deden. Uiteindelijk volgde in juni een eindmeting in, wederom, een socratisch gesprekje tussen vier leerlingen. Op de eindrapporten kon ik zo een goed gefundeerde beoordeling geven. Deze aanpak werkte motiverend en gaf mij daarnaast de kans om het vak te laten passen in de bestaande schoolse structuur.
Veel enthousiasme
Theoretisch baseerde ik me bij dit alles, naast Socrates, vooral op het werk van Hannah Arendt. Handelen, zoals door haar beschreven, is een essentieel deel van wat wij mensen moeten doen om op een goede en gezonde manier (samen) te leven. We zijn dit echter verleerd, zo zag ze al in de jaren 50 van de vorige eeuw. Door een obsessie met efficiëntie en technologische innovaties doen wij onszelf, de maatschappij en de aarde tekort. Dat identiteitsvinding en gespreksvoering niet eenvoudig zijn in onze tijd - een tijd waarin de publieke ruimte steeds verder verdwijnt - is evident, maar met iedere nieuwe generatie komt er ook nieuwe hoop op positieve verandering. Haar hoop is een onmisbaar uitgangspunt voor iedere docent.
Door met het vak filosofische gespreksvoering niet op een eiland te blijven, maar juist mijn collega’s hierbij te betrekken, heb ik geprobeerd mijn invloed te verbreden naar buiten mijn eigen lesuren. Middels een socratisch teamgesprek met ruim dertig collega’s en een workshop ‘eerste hulp bij overtuigingen’ heb ik hen meegenomen in mijn project. Schoolleiding, collega’s en leerlingen hebben mijn project met veel enthousiasme ontvangen. Dit schooljaar zijn mijn uren ‘filosoferen’ verdubbeld.
Hoopvol
Anders dan enkel in te vullen wat zij moeten doen in dit leven, moet de school haar leerlingen weer kennis laten maken met ‘de ander’ als complexe, maar uiterst waardevolle slijpsteen voor de eigen gedachten. Een goed gesprek kost tijd, energie, ruimte en moeite, maar kan niet worden gemist in ons leven en, al helemaal niet, in de identiteitsontwikkeling van jonge mensen. Of mijn lessen ook de langetermijneffecten uit mijn hypothese hebben opgeleverd kan uiteraard nu nog niet worden gezegd, al stemmen de vorderingen, het plezier en de reacties me zeker hoopvol.
Niels Witjes is een ervaren docent met een brede expertise. Van VMBO tot hoger onderwijs en van Engels tot filosofie: zijn carrière kenmerkt zich door veelzijdigheid. Momenteel deelt hij zijn filosofische kennis met zijn leerlingen van de ISK en start hij vanaf dit schooljaar ook als docent Sociale Filosofie en Algemene Pedagogiek aan de HTF.
Lees meer over de studiekosten van de verschillende opleidingen van de HTF
Lees hier meer over de toelatingseisen van de HTF
De Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) biedt de eerste hbo-bachelor en hbo-master Toegepaste Filosofie in Nederland aan.