Belofte en Gevaren
De inzet van kunstmatige intelligentie in de zorg biedt onmiskenbare voordelen. Van snellere diagnoses tot efficiënter gebruik van middelen, de vermindering van het aantal fouten en onnodige kosten. Technologie kan de zorgpraktijken personaliseren door gedetailleerde medische gegevens en gepersonaliseerde zorgadviezen vliegensvlug op maat te integreren. In plaats van de zorgverlener te vervangen, zou AI deze kunnen ondersteunen, zodat er meer ruimte komt voor de menselijke dimensie van zorg, zoals empathie en communicatie.

Maar dan de keerzijde. Christine Rosen betoogt in Extinction of Experience, dat de digitalisering van de samenleving ons scheidt van de fysieke ervaring, waardoor we belanden in een wereld van louter representaties. Dit kan ook de zorg raken: als technologie het gezicht van zorg wordt, verliezen we misschien niet alleen de menselijke interactie, maar ook de diepe ervaring van betrokkenheid. Zorg is meer dan een set van handelingen, het is een ervaring van wederzijds begrip. Wanneer de menselijke dimensie van zorg wordt vervangen door algoritmes en robots, bestaat het gevaar dat we de betekenis van zorg zelf verliezen.

In het verlengde van Rosen kunnen we ook de theorie van socioloog Hartmut Rosa’s over‘resonantie’ toepassen. Met resonantie bedoelt Rosa een diepe, wederkerige relatie met de wereld, en het tegenovergestelde hiervan is dus een instrumenteel contact met een wereld die slechts iets is om te beheersen of te optimaliseren. Voor dit laatste waarschuwt hij. Toegepast op de zorg, betekent dit dat wanneer AI wordt ingezet als instrument om de efficiëntie te verhogen, er een risico ontstaat dat de menselijke relatie uit het zorgproces verdwijnt. De arts of verpleegkundige wordt een technicus, de patiënt een datapakket. Diagnoses worden gebaseerd op algoritmes, behandelplannen gegenereerd door modellen die geen begrip hebben van existentiële vragen, emoties, of morele dilemma’s. Waar blijft in deze context de ruimte voor resonantie? Rosa benadrukt dat echte resonantie alleen kan ontstaan in relaties die niet volledig controleerbaar of voorspelbaar zijn. Zorg is bij uitstek zo’n domein: het draait om kwetsbaarheid, nabijheid, en de bereidheid om je als zorgverlener open te stellen voor het unieke verhaal van de patiënt. Deze menselijke relatie is fundamenteel wederkerig, iets wat een AI-systeem per definitie niet kan bieden. Wanneer een patiënt zich gehoord, gezien en begrepen voelt, ontstaat er resonantie — iets dat volgens Rosa onmisbaar is voor een zinvol leven.

De inzet van AI in de zorg kan deze resonantie bedreigen. Niet omdat technologie op zich slecht is, maar omdat het vaak wordt ingevoerd met het idee van optimalisatie en controle. Het zorgsysteem raakt nog verder gefocust op meetbaarheid, snelheid en efficiëntie. Dit versterkt volgens Rosa het ‘wereldrelatie’-probleem van onze tijd: in plaats van in relatie te treden met de ander, proberen we alles te beheersen en aan te sturen. Patiënten worden gereduceerd tot statistiek, en de zorgverlener tot uitvoerder van protocollen. Toch betekent dit niet dat AI per definitie onwenselijk is in de zorg. Vanuit Rosa’s perspectief zou het gebruik van technologie in de zorg enkel verantwoord zijn als het ruimte laat voor resonantie. Dat betekent bijvoorbeeld dat AI routinematige administratieve taken kan overnemen om tijd vrij te maken voor menselijke interactie, of artsen kan ondersteunen in plaats van vervangen. Cruciaal is dat technologie niet de relatie verdringt, maar juist faciliteert. Alleen dan kan AI bijdragen aan een zorgpraktijk die niet alleen efficiënt is, maar ook menselijk en betekenisvol.

De zorgen die Rosa indirect opwerpt, draaien dus niet om technofobie, maar om de vraag wat het betekent om mens te zijn in een wereld waarin alles steeds sneller, slimmer en efficiënter wordt. Juist in de zorg, waar de kwetsbaarheid en afhankelijkheid van de mens zo zichtbaar zijn, moeten we waken voor een toekomst waarin de menselijke relatie ondergeschikt wordt gemaakt aan algoritmische logica. Zonder resonantie wordt zorg een mechanisch proces — en dat is een prijs die we misschien niet willen betalen.

Vervreemding
In de roman Mogelijkheid van een Eiland beschrijft de Franse auteur Michel Houellebecq een verhaal waarin de mens, na vele eeuwen, een volledig rimpelloos leven kan leiden, met de vraag of dit te verkiezen valt boven ons huidige, nog grillige bestaan. Kunnen we na verloop van tijd de mens nietig verklaren? Houellebecq beschrijft een transhumanistische toekomst, waarin mensen hun lichaam kunnen afleggen en zich kunnen digitaliseren, waardoor de menselijke ervaring in feite uitgewist wordt. Wat overblijft is een technologisch geavanceerde maatschappij die in zijn streven naar onsterfelijkheid zijn verbinding met andere mensen heeft verloren. Deze vervreemding is ook een reëel risico in de zorg. Terwijl AI kan bijdragen aan efficiëntere zorg, kan de vervanging van menselijke zorgverleners door machines ertoe leiden dat zorg niet langer een gedeelde ervaring is, maar een geïsoleerd proces zonder menselijke verbinding. In de toekomst waarin technologie de norm is, kan de zorg voor de ander worden gereduceerd tot een mechanisch proces, dat geen ruimte biedt voor de nabijheid die de zorg menselijk maakt.

De Ander
De twintigste-eeuwse Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas ontwikkelde een ethiek die draait om de zorg voor de ander. Volgens Levinas is de ontmoeting met de Ander (die hij benadrukt door het steevast met een hoofdletter te spellen) fundamenteel voor de menselijke ervaring. Het "gezicht" van de Ander roept ons op om verantwoordelijkheid te nemen en onszelf te transcenderen in de zorg voor de Ander. Deze ethiek van zorg is meer dan een praktische handeling; het is een morele verplichting die voortkomt uit de onmiddellijke, onontkoombare aanwezigheid van de Ander in ons leven. In de context van de zorg is Levinas' gedachte cruciaal. Zorg is geen neutrale handeling, maar een ethische verplichting die gebaseerd is op de persoonlijke ontmoeting met de ander. Wanneer AI in de zorg toeneemt, dreigen we te vervallen in een technocratische benadering waarbij de menselijke verantwoordelijkheid voor de ander wordt geminimaliseerd. AI kan helpen bij de praktische uitvoering van zorg, maar de verantwoordelijkheid voor de ander kan nooit volledig aan machines worden overgedragen zonder de ethische dimensie van zorg te verliezen. De technologie kan de handelingen efficiënter maken, maar kan de persoonlijke en ethische verantwoordelijkheid die we dragen in de zorg voor anderen niet repliceren.

De Ander in een technologische toekomst
De toekomst van zorg in het AI-tijdperk vraagt ons om na te denken over de balans tussen technologie en menselijkheid. Terwijl AI de zorg efficiënter kan maken, moeten we ervoor zorgen dat het de essentiële, ethische dimensie van zorg niet vernietigt. Via auteurs als Rosen, Rosa, Houellebecq, en Levinas zien we de mogelijke gevaren van technologische vooruitgang. Ze herinneren ons eraan dat zorg niet alleen een praktische handeling is, maar een ethisch proces dat gebaseerd is op empathie, verantwoordelijkheid en de ontmoeting met de Ander. Zoals Levinas benadrukt, is zorg een ethische plicht die voortkomt uit de ontmoeting met de Ander, iets wat technologie niet volledig kan vervangen. In plaats van zorg te reduceren tot een proces van efficiëntie, moeten we ervoor zorgen dat technologie ons ondersteunt in het verlenen van zorg, maar niet de menselijke ervaring van zorg vervangt. Alleen door de menselijke dimensie van zorg te behouden – de ethische verantwoordelijkheid voor de Ander – kunnen we een toekomst creëren waarin zorg zowel technologisch geavanceerd als menselijk blijft.

Literatuur
Keij, J. (2012). Levinas in de praktijk, een handleiding voor het best mogelijke helpen
prive en in de zorg. Boom.
Houellebecq, M. (2011). Mogelijkheid van een eiland. Arbeiderpers.
Rosa, H. (2021). Leven in tijden van versnelling: Een pleidooi voor resonantie. Boom.
Rosen, C. (2024). Extinction of Experience. The Bodley Head Ltd.