Kunstmatige intelligentie gaat een enorme impact hebben op de zorg. Het wordt voorgesteld als dé oplossing voor grote problemen zoals het personeelstekort. Het zorgt voor een enorme efficiencyslag als ik de onderzoeken van gerenommeerde instituten als het TNO mag geloven. Alexander Klöpping sprak onlangs in het tv-programma Eva zelfs over de ambitie van tech-bedrijven om alle fysieke arbeid overbodig te maken. Een revolutie in efficiency dus. Dat klinkt als de perfecte wereld. Alleen is de perfecte wereld wel zo perfect?

Als docent maatschappijleer denk ik veel na over grote maatschappelijke thema's. Regelmatig bespreek ik deze aan de hand van actuele relevante literatuur in mijn klas. Ik ben bevlogen in het uiten van mijn zorgen over bijvoorbeeld de beslismacht en verantwoording van staten die enorm is afgenomen, zoals beschreven in Marietje Schaake's "De tech coup". Alleen delen veel van mijn leerlingen deze zorgen niet, wat ik kan aflezen aan hun lege blikken.

Vervolgens breng ik een ander fantastisch werk onder de aandacht: Datamacht en tegenkracht van Kathalijne Buitenweg. Haar centrale punt - dat er menselijke tegenkracht moet blijven om te voorkomen dat we gemanipuleerd worden - raakte me zo diep dat ik besloot al mijn sociale media voor privégebruik te verwijderen, om de datamacht niet verder te doen toenemen. Maar zelfs dan: een leerling op de achterste rij steekt nonchalant zijn vinger op en vraagt of ik al gehoord heb van dat filmpje dat viral is gegaan.

Tenslotte breng ik een ander boek onder de aandacht van straatarts Michelle van Tongerloo, waarin wordt aangetoond dat privatisering zeker niet de belofte kan inlossen dat de publieke sector even doelmatig wordt als de private sector.5 Wanneer ik over de schrijnende voorbeelden uit de praktijk van Michelle vertel, merk ik dat enkele leerlingen hierop aan gaan, maar de overgrote meerderheid niet. Ze zien hierin juist kansen die door private bedrijven gecreëerd worden, waardoor de praktijk waar Michelle over schrijft daadwerkelijk zou kunnen veranderen. "Want," zoals één van hen opmerkt, "wat is er eigenlijk mis met perfecte zorg?"

Even later spreek ik een leerling in een coachgesprek. Ze vertelt over de laatste dagen van haar oma, die zo'n pijn had en zichtbaar leed. "Het verplegend personeel was er," zegt ze, "maar kon weinig doen. Wij stonden om haar bed, even machteloos. Toch vond ik het heel bijzonder om erbij te zijn." In dit gesprek kon ik ook weinig voor mijn leerling doen, maar ik merkte dat het delen van dit moment onze band sterker maakte. Dit zette me aan het denken: is contact alleen relevant als je daadwerkelijk iets kunt doen? Of schuilt er een diepere waarde in simpelweg aanwezig zijn?

Hiermee kom ik tot de centrale these van dit essay: het bieden van troost is een fundamenteel en onvervangbaar onderdeel van de zorg. Kunstmatige intelligentie kan een hoop overnemen, maar niet de essentie van troost. Want troost ontstaat juist in de aanwezigheid, niet in de interventie. Dit is wat ik 'het bakkie troost' zou willen noemen - de menselijke nabijheid die geen algoritme kan vervangen.

De uitdrukking "een bakkie troost" verwijst naar meer dan alleen een kopje koffie; het symboliseert de menselijke behoefte aan verbinding en gedeelde aanwezigheid in moeilijke tijden. AI kan volgens het eerder aangehaalde TNO-onderzoek inderdaad aanwezig zijn, luisteren en meedenken. Maar is dit genoeg? Komt AI zelfs maar in de buurt van wat wij mensen onder troost verstaan? Om deze vraag te beantwoorden, moeten we dieper ingaan op wat troost werkelijk betekent.

Dirk De Wachter, psychiater en filosoof die zelf ernstig ziek is, bracht het boek "Vertroostingen" uit. Hierin haalt hij Levinas veelvuldig aan: "we bestaan enkel in de blik van de ander." Een hologram of virtuele aanwezigheid komt daar misschien nog een eind in, maar wat kunstmatige intelligentie fundamenteel niet kan, is daadwerkelijk aanwezig zijn zonder interventie - het pure menselijke gebaar zonder doel. Troost bieden is namelijk zinvol zonder meetbare uitkomst of doel. Het gaat om de hand op je schouder, de stilte die samen gedragen wordt, de non-verbale signalen die geen woorden nodig hebben. Alles waarin de medemenselijkheid zichtbaar wordt en wat spontaan ontstaat in het moment - juist buiten de protocollen om. Dit is precies waarom troost zo krachtig is: het erkent lijden zonder de illusie te wekken dat het opgelost kan worden.

Mijn collega drama wijst mij op het werk van performance-kunstenaar Marina Abramović, die drie maanden lang aan een tafel zat in het MoMA museum in New York. Bezoekers konden tegenover haar plaatsnemen om simpelweg oogcontact te maken. In een van de meest aangrijpende momenten nam haar ex-partner, die ze jaren niet had gezien, tegenover haar plaats. Ze kijken elkaar aan en zonder woorden worden diepe emoties gedeeld. Ze moeten allebei huilen. Puur door de aanwezigheid.

In de drie maanden dat ze in het museum zat, deed ze talloze soortgelijke ervaringen op. Ook volledig onbekenden raakten diep geëmotioneerd in deze setting van pure aanwezigheid. Dit kunstwerk, getiteld "The Artist is Present", laat zien dat werkelijk gezien worden niet alleen zeldzaam is, maar ook diep helend kan werken. De documentaire hierover toont aan dat non-verbale communicatie soms krachtiger is dan taal en enkel en alleen kan ontstaan in het authentieke moment van menselijke verbinding.

Dit is precies wat De Wachter kleine troost noemt: een blik, een gebaar, een stilzwijgende aanwezigheid zonder agenda. Het zijn juist deze kleine dingen die niet te meten, automatiseren of protocolleren zijn - en daarom ook niet door AI overgenomen kunnen worden, hoe geavanceerd de algoritmes ook worden.

Tegelijkertijd wordt steeds meer in de zorg gevangen in protocollen en gestandaardiseerde behandelingen. Kijk alleen al naar de geestelijke gezondheidszorg. Als ik terugdenk aan mijn persoonlijke ervaringen, heb ik vrij vaak zogenaamde hulp gekregen waarbij er snel een diagnose werd gesteld en ik in enkele voorgeschreven sessies cognitieve gedragstherapie weer "op de rit moest zijn" - efficiënt en meetbaar.

Pas toen er echt tijd en ruimte was in een langdurig traject, zonder dat het doel of de uitkomst van tevoren vaststond, heb ik daadwerkelijk heling ervaren. In dat proces erken ik zelf ook het helende effect van wat De Wachter de 'kleine troost' noemt. Mijn therapeut was niet alleen aanwezig als professional met een protocol, maar als medemens. Het was een interactie van mens tot mens, niet van algoritme tot cliënt.

Dit is de tegenstelling die AI in de zorg zo scherp aan het licht brengt: efficiëntie versus menselijkheid, protocol versus aanwezigheid, interventie versus troost.

Tommie Niessen, verpleegkundige en auteur, maakt het meer dan duidelijk in zijn veelgelezen boek Tommie in de zorg: goede zorg en de diepste voldoening in het zorgvak zitten juist in de kleine dingen. Het gaat om het oppikken van subtiele signalen die je alleen vanuit een opgebouwde menselijke relatie kunt begrijpen en interpreteren.

Om dit in een breder maatschappelijk kader te plaatsen haal ik hoogleraar digital surveillance filosoof Marc Schuilenburg aan. Hij onderscheidt drie soorten publieke waarden in zijn werk over technologie en maatschappij. Ten eerste de stuwende publieke waarden zoals veiligheid, efficiëntie en effectiviteit - precies de waarden die nu een belangrijke drijvende kracht vormen achter de ontwikkeling van AI in de zorg. Ten tweede de procesmatige publieke waarden die gaan over de manier waarop processen worden uitgevoerd. En ten derde de verankerde publieke waarden zoals privacy, non-discriminatie en gelijke behandeling.

Aan deze laatste categorie van verankerde waarden zou ik met klem de kleine troost willen toevoegen. Het past perfect in deze categorie omdat het gaat om een diepgewortelde waarde die onze menselijkheid beschermt en definieert. Wanneer we in de haast om AI te implementeren en de zorg efficiënter te maken vergeten dat troost een kernwaarde is van zorg, riskeren we een fundamentele verarming van wat zorg betekent.

Tegenover de terechte zorgen over databeveiliging, algoritmevertekening en privacyvraagstukken die het publieke debat domineren, pleit ik daarom voor aandacht voor wat misschien wel het meest menselijke aspect van zorg is: het vermogen om aanwezig te zijn bij lijden zonder het op te lossen, de kunst van het troost bieden zonder interventie. In een wereld die steeds meer draait om optimalisatie en perfectie, is het juist de imperfectie van de menselijke aanwezigheid - het bakkie troost dat soms morst en niet altijd de juiste temperatuur heeft - die onvervangbaar blijkt.

Bronnen:
- TNO. (2024). Generatieve AI in de Nederlandse zorg: Een verkenning van kansen en risico's (TNO-rapport 2024 R10662). Nederlandse Organisatie voor Toegepast-Natuurwetenschappelijk Onderzoek. https://publications.tno.nl/publication/34643183/U5tb8oyL/TNO-2024-R10662.pdf
- VROTROS. (2025, 28 januari). Alexander Klöpping over de laatste ontwikkelingen van robots en humanoïden. Eva. Geraadpleegd op 27 maart 2025, van https://eva.avrotros.nl/artikel/alexander-klopping-over-de-laatste-ontwikkelingen-van-robots-en-humanoiden-360
- Schaake, M. (2024). De tech coup: Hoe tech is gaan regeren en we de macht weer terugwinnen. Atlas Contact
- Buitenweg, K. (2021). Datamacht en tegenkracht. De Bezige Bij.
- Van Tongerloo, M. (2024). Komt een land bij de dokter. De Correspondent.
- De Wachter, D. (2022). Vertroostingen: Gewone woorden van Dirk De Wachter. Lannoo Campus.
- Akers, M. (Regisseur), & Dupre, J. (Producer). (2012). Marina Abramović: The artist is present [Documentaire]. Music Box Films. https://www.netflix.com/title/70232038
- Niessen, T., & Meurs, I. (2018). Tommie in de zorg. Ambo|Anthos.
- Schuilenburg, M. (2024). Voorbij de system-level bureaucratie. Geraadpleegd van https://marcschuilenburg.nl/wp-content/uploads/2024/12/Voorbij-de-system-level-bureaucratie.pdf