Het koor zingt ook alleen

In de klassieke Griekse tragedies is het koor veelal prominent aanwezig. Het vertolkt de rol van meelevende toeschouwer, het geeft uitleg, het brengt de juiste sfeer om het stuk te begrijpen én het verwoordt een gezichtspunt van realisme en gematigdheid. Het koor voedt de toeschouwers op en het schoolt hen in zelfbewust burgerschap, vaak door commentaar op de overmoed (hybris) van de personages. Binnen de handeling van de tragedie nemen de personages dit commentaar over het algemeen niet ter harte. Ze leren van eigen en andermans fouten - althans: soms. En meestal te laat.   

Benoemen van het zichtbare en het verborgene

In deze oefening ligt de nadruk op het benoemen van het zichtbare en van het verborgene. Het koor kan ervoor kiezen te benoemen wat buiten beschouwing lijkt te blijven, wat meer aandacht zou verdienen, aandacht geven aan onderstromen in de dynamiek, aandacht geven voor wat onder de mat lijkt te verdwijnen. Het koor kan tegenspreken, het koor kan, al dan niet ironisch, ‘ondertitelen’. 

Net zoals in de Griekse tragedies neemt het koor in deze oefening de positie van buitenstaander in, dat wil zeggen: het koor participeert vanaf de zijlijn. Het koor neemt wel stelling, maar doet dat niet dominant of dwingend. Een koorlid is betrokken bij de handeling, maar spreekt vanuit een groot en tegelijk nederig verantwoordelijkheidsgevoel. Naar een koorlid wordt niet geluisterd vanwege zijn positie, maar vanwege de raakheid en de precisie van het commentaar. Het koorlid neemt verantwoordelijkheid en spreekt, zonder aarzeling. Het koorlid begrenst zich, niet zozeer vanuit machteloosheid maar vanuit een visie op de juiste mate van betrokkenheid. Het laat van zich horen als de ontwikkelingen dat vereisen. Het belang van zijn bijdrage is voor het koorlid boven twijfel verheven.

Loyaliteit

Tijdens een onderzoeksgesprek in de vorm van een socratische dialoog staat het begrip ‘loyaliteit’ centraal. De deelnemers verplaatsen zich in de schoenen van de voorbeeld-inbrenger. Hun bijdragen gaan zonder uitzondering over loyaliteit aan de groep en de kwestie. Het koor richt zich op meerdere loyaliteiten van de voorbeeldgever en zegt: “Het koor spreekt: Wie is hier loyaal aan zichzelf?” Zoals wel vaker wordt dit niet onmiddellijk ter harte genomen, maar wordt er iets later op een bredere manier naar de kwestie en het begrip ‘loyaliteit’ gekeken.

Bijzonder is dat ‘ex-koorleden’ veelal iets zeggen als: “Dat was leerzaam! Ik merkte dat ik als vanzelf zuinig werd met woorden. En ook zorgvuldig wilde omgaan met mijn bijzondere positie.”

Stappen

1. Maak met de aanwezigen en/of de gespreksleider de afspraak dat je de rol op je neemt van een Grieks koorlid: dat je in korte interventies woorden zult geven aan het ongezegde en/of een tegenstem zult bieden. Dat kan in principe in elk gesprek, elk overleg.  
2. Pak (bijvoorbeeld) een barkruk en ga daarop zitten, op enige afstand van de gesprekspartners. Creëer afstand en een verhoging.
3. Volg het proces waar je als koorlid bij betrokken bent of waar je je bij betrokken voelt, nauwkeurig. Maak notities. 
4. Orden de gedachtewisseling in een speelveld: wat lijken voor de gesprekspartners de uitersten te zijn? Klopt dat? 
5. Zijn er aspecten die niet genoemd worden of gaandeweg uit beeld verdwijnen? Wat van hetgeen gezegd is, verdient meer stem of juist een tegenstem?
6. Overweeg de relevantie hiervan. Is er naar jouw idee een noodzaak om bepaalde overwegingen (opnieuw) op tafel te leggen? Of om te duiden op een nieuwe invalshoek of wending?  
7. Wanneer je besluit te spreken: aarzel niet en pak je rol. Spreek met pathos. En vooral: spreek kort en kies nieuwe woorden, die anders klinken en niet eerder in het gesprek gebruikt zijn. Put uit een poëtisch vocabulaire. Begin met: Het koor spreekt:… (stilte - mededeling … )  
8. Spreek niet in de ik-vorm: je vertegenwoordigt iets groters en hogers!
9. Bedenk dat je bijdrage aan kracht wint bij een spaarzaam en zorgvuldig gebruik van je ‘autoriteit’. Beperk het aantal interventies. En anderzijds: durf te experimenteren met je rol; hoe kan je je toegevoegde waarde vergroten?
10. Evalueer alleen of met de groep je gemaakte keuzes, je gesproken tekst, de reactie(s) van de groep.
    

Luuk Stegmann is klinisch psycholoog en psychotherapeut. Sinds 2012 is hij hoofddocent van de beroepsopleiding Visieontwikkeling en Rechtvaardig Leiderschap van de ISVW. Hij is mederedacteur van Hoog Spel, Filosoferen in de praktijk.